غار سنگ شکن جهرم که بین محلی‌ها به نام “سنگ‌اِشکن” معروف است، بزرگ‌ترین غار دست‌ساز خاورمیانه و یکی از بزرگ‌ترین و زیباترین غارهای مصنوعی جهان است. به ظاهر تا همین چند دهه پیش، تمام مصارف سنگ شهر از همین محل تأمین می‌شده است.
محاسبات دقیقی که برای به جاگذاشتن ستون‌ها و فرونریختن سنگ‌ها انجام شده، شگفت‌انگیز است. بعضی از دهانه‌های غار سنگ شکن آن قدر وسیع هستند که به راحتی یک اتومبیل از آن عبور می‌کند و از دهانه غار میتوان تمام شهر را دید.
غار سنگ شکن که در جنوب غربی شهر جهرم و در زیر تپه های البرز کوه واقع است، یکی از نادرترین شاهکارها در تاریخ کهن ایران زمین است.
سال‌ها پیش، وقتی سنگ شکنان جهرمی تصمیم گرفتند، از سنگ‌های آهکی یک کوه بی‌نام و نشان استفاده کنند، هیچ وقت تصور نمی‌کردند، سنگ تراشیدن از چنین کوهی بتواند یکی از زیباترین جاذبه‌های طبیعی شهرشان را رقم بزند.غار سنگ شکن جهرم، تاریخ روشن و دقیقی ندارد.
سنگ‌های سفید آهکی و شکل پذیری که در آن زمان از غار سنگ شکن به دست می‌آمد، صرف تزئین سردرها و بناهای باشکوه و مهمی می‌شد، که یا به اشراف تعلق داشتند و یا به حکومت. این غارپناهگاه نبوده بلکه این سنگ‌ها را به فروش می‌رساندند که جنبه اقتصادی داشته و علاوه بر مصرف در جهرم به شهرهای شیراز و اصفهان نیز می‌فرستادند. این سنگ‌ها در ساختمان‌سازی و بیشتر در سر ستون‌ها، رخ بان، سنگ فرش و نما مورد استفاده قرار می گرفته است.
مرغوبیت این سنگ‌ها به حدی زیاد بود که آوازه شان حتی در شهرهای مجاور هم پیچیده بود و معماران بناهای شیراز هم در ساخت و سازهایشان از این سنگ‌ها استفاده می‌کردند. سنگ‌های نمای مسجد جامع عتیق شیراز می تواند گواهی بر این مطلب باشد.سنگ شکنان جهرمی در زمان برداشت سنگ سعی می‌کردند طوری پیش‌روی کنند که غار سنگ شکن تخریب نشود و به این ترتیب در گذر زمان ستون‌هایی به‌جا ماند که زیبایی غار را بیشتر می کرد.
در غار سنگ شکن میتوانید بیش از ۱۰۰ ستون سنگی را ببینید که غار را شبیه به تالاری مجلل کرده‌اند. پژوهشگران معتقدند که تعداد و قطر ستون‌های داخل غار در گذشته بیشتر از حال بوده است. اما سنگ شکنان نسل‌های بعدی به دلیل آن که در حمل سنگ‌های استخراج شده بزرگ دچار مشکل می‌شدند، ستون‌های نزدیک به دهانه غار را تراشیده‌اند و نتیجه این تراش مداوم، لاغر شدن ستون‌ها و کم شدن توان بارپذیری آنها بوده است.
غار سنگ شکن، با تمام جاذبه‌هایی که دارد، هنوز در فهرست آثار تاریخی ایران ثبت نشده است، اما سازمان میراث فرهنگی فارس با همکاری دانشگاه شیراز ستون‌های آن را مرمت کرده و در صدد ثبت آن در فهرست میراث ملی هستند.
از این سنگ‌ها به خاطر شکل پذیری بهتر، برای کارهای تزیینی به عنوان نمای ساختمان‌ها و سردرها، پنجره‌های مشبک، فرش حیاط و سکوها، سنگ قبر، کتیبه‌های سنگی، شیر سنگی، آب چُک، ناودان، نهر یا حوض سنگی، پله، رُخ بان، هاون سنگی، دیگ‌های سنگی، دهن شیرها، خمره‌های سنگی، ازاره‌ها و غیره استفاده می‌شد. از مهمترین مکان‌هایی که از این سنگ‌ها در آنجا استفاده شده است میتوان به سردر ورودی حرم مطهر شاه چراغ، مسجد جامع عتیق شیراز، باغ ارم و مسجد نو اشاره کرد.
مهمترین وسایلی که سنگ شکنان و سنگ تراشان به کار می‌بردند، ارّه‌های دو سر، پتک، چکش، آخی، کِنر، اهرم، تیشه، انواع سوهان، قلم، نخ و دوده، ارّه‌های کوچک دستی، دریل‌های کوچک دستی، خط کش و گونیا بوده است.
با روی کار آمدن مصالح ساختمانی جدید مانند سرامیک، موزاییک و سنگ‌های مرمر، به تدریج استفاده از سنگ‌های غار از رونق افتاد و سنگ شکنان کار خود را رها کردند و برداشت سنگ متوقف شد؛ درحالی که حاصل برداشت و استخراج آنها، پدیده‌ای بی نظیر را به وجود آورده بود، غاری مصنوعی که توجه مردم را به خود جلب کرد و به عنوان پدیده‌ای بی نظیر برای جذب گردشگران مطرح گردید. علاوه بر عظمت و زیبایی غار که سالانه هزاران نفر را به خود جذب می‌کند، خنکی نسبی محیط آن در تابستان و گرم بودن آن نسبت به محیط بیرون در زمستان، دلیل دیگری برای جذب مردم بوده است. در تابستان به خاطر نتابیدن آفتاب و وجود دالان‌های متعدد که باد در آنها کانالیزه شده و به صورت یک کولر طبیعی در می‌آید، دارای هوایی مطبوع و خنک است.
مشخصات غار
غار سنگ شکن ۲۰۰ متر طول دارد و عرض آن از ۶۰ تا ۱۳۰ متر متغیر است، در حقیقت اگر مساحت این غار را بخواهید باید بگوییم که این غار سنگی، در حدود ۲۰ هزار متر مربع مساحت دارد و ۱۲ ورودی مختلف در آن تعبیه شده است. در غار سنگ شکنان میتوانید ۱۰۰ ستون سنگی را هم ببینید که غار را شبیه به تالاری مجلل کرده اند.
سنگ‌های غار سنگ شکنان، از نظر مرغوبیت به ۲ دسته تقسیم می‌شوند، دسته نخست ستون‌هایی هستند که درز و شکاف‌های زیادی دارند و کیفیت چندانی ندارند و به همین دلیل هم سنگ تراشان از خیر استخراج آنها گذشته‌اند و دسته دوم که سنگ‌های مرغوب این غار را شامل می‌شوند، مربوط به ستون‌هایی است که روی آنها درز و شکافی دیده نمی‌شود و برای جلوگیری از ریزش سقف برداشت نشده‌اند.
در این مکان چند سنگ‌شکن به کار برداشت سنگ مشغول بودند. هر کدام از آنها در یک مسیر و دهانه، سنگ برداشت می‌کردند و برای جلوگیری از ریزش سقف هر از چند متر قسمتی را باقی می‌گذاشتند تا به صورت یک ستون نگهدارنده عمل کند. به این دهانه‌ها یا دالان‌ها، اصطلاحاً «کارخانه» می‌گفتند. طول و عرض دهانه‌ها و اندازه ستون‌ها متفاوت است. طول غار حدود ۳۵۰ متر و عرض آن ۱۵۰ متر است که وسعتی حدود ۴ هکتار را در بر می‌گیرد. ارتفاع آن ۳ تا ۴ متر است که در انتها به کمتر از یک متر می‌رسد و در مجموع دارای ۱۲ دهانه و ۱۰۰ ستون است. کف آن شیب دار و سطح آن را لایه‌ای نرم از خاک‌های آهکی پوشانده است. قسمت‌های ابتدایی و حاشیهٔ خارجی آن روشن است، اما به تدریج که به قسمت‌های داخلی می‌رویم، نور کم و در بخش‌های انتهایی کاملاً تاریک می‌شود؛ به همین دلیل سنگ شکنان در اینجا تاقچه‌هایی برای گذاشتن چراغ موشی در بدنهٔ غار و ستون‌ها تعبیه کرده‌اند.
غار سنگ شکن در سنگ‌های آهکی – دولومیتی تشکیلات جهرم و آسماری مربوط به دوره اتوسن-الیگوسن ایجاد شده است. در محل غار، از کف تا سقف چندین لایه شناسایی شده است؛ در کف غار دولومیت‌های قهوه‌ای رنگ وجود دارد، سپس آهک‌های شیری رنگ و کمی خاکستری با ضخامت بیش از ۴ متر قرار دارد که در بیشتر قسمت‌ها استخراج شده است. ستون‌های باقیمانده بیشتر از این لایه هستند. در سقف غار لایه‌ای از جنس دولومیت با ضخامت بیش از ۵ متر قرار دارد و پس از آن تا روی پشته، سه لایه دولومیتی دیگر وجود دارد.
در اینجا لایه‌ای ضخیم از اهک‌های دولومیتی سفید تا کرمی رنگ نسبتاً نرم بین دو لایهٔ سخت وجود داشته است که به کمک وسایلی چون دیلمهای فولادی، پتک و اره‌های بزرگ دو سر، ابتدا تخته سنگ‌هایی از بدنه جدا می‌کردند و بلافاصله به سنگ‌های لوح به ابعاد مختلف برش می‌دادند و سپس تراشکاران بر روی آنها کنده کاری می‌کردند. این کارها باید سریعاً صورت می‌گرفت زیرا بعد از چند ساعت که این سنگ‌ها در مجاورت هوای آزاد قرار می‌گرفتند، سخت و محکم می‌شدند و به همین دلیل اگر این معدن سنگ به صورت کامل و روباز برداشت می‌شد، این لایه در مجاورت هوا قرار می‌گرفت و خاصیت نرم بودن و شکل پذیری راحت خود را از دست می‌داد. علاوه بر این مجبور به کندن و جابجایی لایه‌های سخت‌تر فوقانی نیز نبودند. بعضی اعتقاد دارند که در دوران قبل از اسلام که مردم در ” قلعه گبری ” مجاور زندگی می‌کردند، در قسمت فوقانی اینجا غاری طبیعی و کوچک با چاهی در آن وجود داشته است که زرتشتیان یا گبرهای ساکن در قلعه از این غار به عنوان دخمه استفاده می‌کردند؛ ان‌ها مردگان خود را اینجا می‌گذاشتند و سپس طبق آیین خود استخوان‌ها را در پارچه‌ای سفید می‌پیچیدند و در درون چاه می‌انداختند. در حقیقت چاه مذکور یک استودان بوده است. بعدها با مسلمان شدن مردم و متروکه شدن قلعه گبری و از بین رفتن اهمیت غار و چاه آن برای دفن مردگان، دخل و تصرف‌هایی در آن صورت می‌گیرد و با برداشت سنگ از این منطقه، شکل آن به کلی تغییر می‌کند. اگرچه شواهد متقنی برای این موضوع وجود ندارد، اما با توجه به شرایط منطقه، وجود قلعه گبری در کنار آن، داستان‌ها و افسانه‌هایی که از گذشتگان نقل می‌شود، به عنوان یک نظریه مطرح است.
موقعیت جغرافیایی
غار سنگ اشکن در دامنهٔ شمالی البرز کوه، در جنوب شهر جهرم، در عرض جغرافیایی ۲۱۶”۲۹’۲۸˚ شمالی، طول جغرافیایی ۷۹۷” ۳۴’۵۳˚ شرقی و ارتفاع ۱۰۹۱ متری از سطح دریا قرار دارد. فاصله غار یاد شده تا شهر جهرم سه کیلومتر و تا مرکز استان شیراز، ۱۸۵ کیلومتر است. این غار مصنوعی بی نظیر و شگفت‌انگیز در ابتدای درهٔ قلات و در زیر پشته‌ای در قسمت شرقی آن واقع شده است.
مرتبط:
آشنایی با دریاچه فصلی خنج
سفرنامه ی غار تادوان
آشنایی با پارک ملی بختگان در شیراز
