احیای دیپلماسی گردشگری ؛ ضرورتی انکار ناپذیر در روابط خارجی

دکتر جواد شعرباف، عضو گروه مطالعات غرب آسیا در دانشکده مطالعات جهان در یادداشتی که در اختیار گذاشته، ادامه داده است: البته پرواضح است که در دیپلماسی دوران جنگ سرد، اصولا دیپلماسی به روابط میان حکومت‌ها مربوط می‌شد ولی در عصر جهانی‌شدن، دیپلماسی برای مردم و جوامع است. زیرا افکار عمومی نسبت به سیاست‌های اتخاذ شده به‌قدری حساس شده است که دیگر تنظیم و اجرای سیاست خارجی به دستگاه‌های رسمی بسنده نمی‌کند و ده‌ها بازیگر غیرحکومتی نظیر رسانه‌های گروهی، انجمن‌ها، گروه‌ها، اتحادیه‌ها، کمیته‌ها، سازمان‌ها و نهادهای گوناگون در شکل‌دادن به دیپلماسی موثرند (قوام, ۱۳۸۴). از دیپلماسی غالباً به عنوان علم و هنر انجام مذاکرات و برقراری روابط بین‌الملل از طریق مداخله دیپلمات‌های حرفه‌ای یاد می‌شود. این مهارت عموما در راه تبدیل اهداف بلندمدت یک کشور از قوه به فعل صورت می‌گیرد. امروزه از نوع جدیدی دیپلماسی به نام دیپلماسی گردشگری یاد می‌شود.

کنجکاوی عموم مردم و علاقه به یادگیری و دانستن فرهنگ دیگر نقاط جهان، دیپلماسی گردشگری در سیاست خارجی و روابط سیاسی میان کشورها را دارای اهمیت ساخته است. زیرا گردشگری تعاملات فرهنگی را افزایش داده و عموم مردم را به یکدیگر نزدیک‌تر می‌کند. گردشگری امنیت ملی و منافع اقتصادی کشور را تقویت می‌کند و یکی از ابزارهای مهم دیپلماسی در تنظیم روابط خارجی است. همانطور که می‌دانید دیپلماسی هنر تنظیم روابط بین‌الملل و علم بکارگیری فنون و اصول مذاکره توسط بازیگران دولتی است و در نهایت منجر به حفظ حداکثری منافع ملی و ارتقا و پیشرفت دوجانبه می‌شود. دیپلماسی نوعی همکاری مسالمت‌آمیز میان کشورها برای تامین امنیت، منافع سرزمینی و آزادی سیاسی است. از عوامل مشترک زمینه‌ساز روابط دیپلماتیک بین کشورهای جهان، نزدیکی جغرافیایی، تشابه فرهنگی، مذهب، نظام سیاسی و پیشینه تاریخی است. یک کشور از طریق دیپلماسی می‌تواند از خودش تصویری بسازد تا ارزش چانه‌زنی دولت خود را توسعه دهد.

هر دولتی، با تکیه بر جایگاه قدرت سیاسی خویش، با توجه به مناسبات دو یا چندسویه با سایر حکومت‌ها، باید علاوه‌بر انجام مسائل دیپلماسی عمومی، تسهیلاتی را برای گردشگران بین‌المللی فراهم کند. در توسعه گردشگری مؤلفه‌های متعددی نظیر توسعه صنعت گردشگری، گسترش و تعمیق روابط با دیگر واحدهای سیاسی، موثر است. توسعه و تعمیق این روابط بر عهده تشکیلات دیپلماسی کشور، یعنی وزارت امور خارجه است تا با بهره‌گیری از توانایی‌های بالقوۀ کشور و مزیت‌های آن توجه ویژه‌ای به دیپلماسی گردشگری داشته باشد (احتشامی هوجقان & ذکی, ۱۳۹۳).

دیپلماسی معمولا به طور رسمی و بین دولت‌ها انجام می‌شود ولی می‌تواند از طریق موسسات غیررسمی یا بین ساکنین یا جوامع کشورهای مختلف باشد. گفتگو و مذاکره بین جوامع در حوزه‌های مختلف کشورداری صورت می‌گیرد. از آن بین می‌توان به دیپلماسی سیاسی، دیپلماسی اقتصادی، دیپلماسی فرهنگی، دیپلماسی آموزش، دیپلماسی دفاعی، دیپلماسی گردشگری و رسانه اشاره کرد. دو مورد اخیر در طبقه دیپلماسی عمومی قرار می‌گیرند و یکی از ابزارهای قدرت نرم هستند.

گردشگری با استفاده از منابع طبیعی و پتانسیل‌های کشور به یکی از استراتژی‌های اصلی دولت در کشورهای در حال توسعه تبدیل شده است. دولت از دیپلماسی برای ارتقا گردشگری بهره می‌گیرد و در واقع این دولت است که در ایجاد مقررات مختلف و برنامه‌ریزی استراتژیک در گردشگری نقش اساسی دارد. صنعت گردشگری یکی از سریع‌ترین و بزرگترین صنایع رو به رشد جهان است. مزیت‌های آن در تمام ابعاد می‌تواند روابط سیاسی را مستحکم‌تر کرده و به رونق اقتصادی کمک کند. دیپلماسی گردشگری از دیرباز یکی از بخش‌های دیپلماسی فرهنگی بوده ولی در قرن اخیر توجه ویژه و خاصی را به خود جلب کرده است.

دیپلماسی گردشگری

برای دیپلماسی گردشگری تعاریف مختلفی وجود دارد. ولی به طور کلی بنا به تعریف افضلی و همکاران «به نقش گردشگری در ایجاد صلح و دوستی، امنیت، تعامل و همکاری میان کشورها، رونق اقتصادی و افزایش درآمد، خنثی‌کننده‌ تبلیغات منفی خارجی و جایگاه دولت‌ها در دستیابی به این اهداف اشاره دارد» (افضلی, احمدی, واثق, & جهانیان, ۱۳۹۳). هر دولتی، با تکیه بر جایگاه قدرت سیاسی خویش، با توجه به مناسبات دو یا چندسویه با سایر حکومت‌ها، باید علاوه‌بر انجام مسائل دیپلماسی عمومی، تسهیلاتی را برای گردشگران بین‌المللی فراهم کند. در توسعه گردشگری مؤلفه‌های متعددی نظیر توسعه صنعت گردشگری، گسترش و تعمیق روابط با دیگر واحدهای سیاسی، موثر است. توسعه و تعمیق این روابط بر عهده تشکیلات دیپلماسی کشور، یعنی وزارت امور خارجه است تا با بهره‌گیری از توانایی‌های بالقوۀ کشور و مزیت‌های آن توجه ویژه‌ای به دیپلماسی گردشگری داشته باشد (احتشامی هوجقان & ذکی, ۱۳۹۳). دیپلماسی گردشگری می‌تواند با درنظر گرفتن موارد ذیل باعث تحقق اهداف سیاست خارجی و روابط دولت‌ها و ملت‌ها شود:

– داشتن نگاه ملی به دیپلماسی گردشگری.

– تدوین نقشه راه و مشخص کردن جایگاه دیپلماسی گردشگری و شرح وظایف هریک از بخش‌های مختلف و دانستن نحوه تعامل با دیگر دستگاه‌های مرتبط با حوزه دیپلماسی، خصوصا وزارت امور خارجه.

– لزوم استفاده از تاکتیک‌های جدید، به دلیل اهمیت و پیچیدگی رایزنی‌های جهانی.

– استفاده از امکانات، ظرفیت‌ها، تجارب و داشتن مهارت لازم در تحلیل مداوم گزارش‌ها و دیپلماسی‌های رسانه‌ای سازمان‌های رسانه‌ای دیگر.

– بازاریابی و تبلیغات برای بهبود تصویر ایران در عرصه گردشگری.

– تدوین برنامه بلندمدت و کلان.

– هدایت دیپلماسی گردشگری توسط دستگاه‌های مسئول در امر گردشگری.

– زدودن تبلیغات منفی در رسانه‌ها برای منزوی‌کردن ایران.

– برگزاری نمایشگاه‌ در کشور در هنگامه تراکم گردشگر.

– فعالیت موثر سازمان‌ها، نهادها، دفاتر و نمایندگی‌های اطلاع‌رسانی در امور سیاحتی در سطوح ملی و بین‌المللی.

باتوجه به تاثیرگذاری گردشگری در اقتصاد کشورها، گردشگری به‌ یکی از موضوعات گفت‌وگو بین هیات‌های بلندپایه دولت­ها تبدیل شده است. راه گردشگران برای ورود به کشور از سفارتخانه‌ها می‌گذرد. از این رو، سفرای ایران با اعمال دیپلماسی خاص و با رعایت همه جوانب و مسائل داخلی و خارجی و منطقه‌ای، باید گردشگران را مورد توجه قرار ‌دهند، چراکه با اجرایی‌شدن دیپلماسی گردشگری، تاثیر بسیار مستقیم و قدرتمندی در ابعاد مختلف سیاست خارجی و بهینه‌سازی روابط خواهد داشت (مجتهد زاده, عزتی, & مرتضایی, ۲۰۱۹).

اهمیت و جایگاه دیپلماسی گردشگری در کشور

جمهوری اسلامی ایران، با داشتن جاذبه‌های فراوان، می‌تواند در صنعت گردشگری به رتبه‌ بالایی در سطح جهان دست یابد. از آنجا که هر گردشگر یک دیپلمات بالقوه محسوب می‌شود، دستگاه دیپلماسی ایران در همکاری با سایر دستگاه‌های دست‌اندرکار گردشگری با به خدمت گرفتن سیاست خارجی فعال و گسترش و تعمیق روابط با دیگر واحدهای سیاسی می‌تواند در راه نیل به اهداف دیپلماسی گردشگری گام‌های اساسی بردارد و نیز با اجرای برنامه‌های خرد و کلان به نحو شایسته‌ای کشور را از سود معنوی و مادی حاصل از صنعت گردشگری بهره‌مند سازد (احتشامی هوجقان & ذکی, ۱۳۹۳). به عقیده مجتهدی و همکاران (۱۳۹۸)، درآمدهای حاصل از گردشگری، نوعی صادرات نامرئی و پنهان است. از عوامل استقبال گردشگر از یک کشور، به لحاظ اجتماعی گردشگری در بستر محیط طبیعی، فرهنگی و اجتماعی، و به لحاظ سیاسی، ثبات سیاسی و خوش‌رفتاری کشورها در مناسبات بین‌المللی است. ورود گردشگر نشان از آرامش آن کشور، قدرت و امنیت منطقه دارد (مجتهد زاده, عزتی, & مرتضایی, ۲۰۱۹).  از جمله مزیت‌های توجه به دیپلماسی گردشگری در کشور ایران، مواردی است که در ذیل به آنها اشاره می‌شود.

– تفاهم و درک متقابل ملت‌ها و افزایش تعاملات فرهنگی.

– تقویت صلح و گفتگوی تمدن‌ها، نزدیکی ملت‌ها و در نهایت دولت‌ها به یکدیگر.

– تقویت دیپلماسی عمومی از طریق گردشگری و ایجاد ایران امن برای گردشگران.

– بهبود تجارت در سطح بین‌المللی و افزایش جذب منابع و سرمایه‌گذاری خارجی.

– گسترش بازارهای صادراتی برای ورود صنایع دستی ایران به بازار جهانی.

– اشتغال‌زایی، فقرزدایی، و رشد تولید ناخالص داخلی.

– حفظ و بهبود محیط زیست و میراث فرهنگی.

– توسعه زیرساخت‌ها و فناوری پیشرفته در حوزه گردشگری (رضایی, ۱۳۹۳).

در جهت نیل به اهداف و منافع کشور در این حوزه، ضروری است دستگاه دیپلماسی کشور از هنر، علم و مهارت برداشتن گام‌های اولیه در تعامل با دنیا برای همکاری‌های دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی برخوردار باشد و با بهره‌گیری از منابع قدرت نرم، جذب گردشگر خارجی را در کشور تسهیل کند.

ضرورت برگزاری دوره‌های دیپلماسی گردشگری در راستای تامین اهداف و منافع ملی

در صورتی منافع ملی تامین و اهداف ملی محقق می‌شود که همه مسئولان به‌ویژه سازمان‌های مرتبط ، که پیشتر به آنها اشاره شد، در سیاست‌گذاری‌های خارجی، با یکدیگر هماهنگ باشند. پیوند عمیق میان دیپلماسی گردشگری و سیاست خارجی، هم به عوامل گردشگری و هم جامعه دیپلماتیک نیاز دارد تا مهارت‌ها و منابع لازم را برای دستیابی به اهداف مشترک خود مهیا کنند. گسترش تقاضا در زمینه نیازهای دیپلماسی گردشگری، اهمیت مشارکت دیپلمات‌های دولتی و کارشناسان حوزه دیپلماسی و گردشگری، کارشناسان دیپلماسی و سیاست خارجی، کارشناسان و مدیران بخش‌های گردشگری بین‌الملل و ارتباطات بین‌الملل و ارتباطات سیاسی را در این زمینه پررنگ‌تر کرده است.

با توجه به مواردی که پیشتر به آنها پرداخته شد، دیپلماسی گردشگری برای تحقق اهداف و تامین منافع ملی بسیار مورد توجه واقع شده است. پذیرش گردشگر یکی از ابزارهای سیاست خارجی کشور است. اساسا، دیپلماسی گردشگری فقط به دنبال بهره‌گیری از سیاست خارجی نیست بلکه می‌تواند به تحقق اهداف سیاست خارجی کمک کند. پس بین دیپلماسی گردشگری و سیاست خارجی رابطه متقابل برقرار است. قطعا برقراری همکاری‌های علمی، آموزشی، پژوهشی و عملیاتی میان دانشگاه تهران و وزارت‌خانه‌های مربوطه جهت بالابردن مهارت، علوم و فنون، القاء تصویر برتر بین‌المللی درباره سیاست‌های داخلی و خارجی، در نیل به اهداف کشور در این زمینه موثر خواهد بود. دانشگاه تهران در راستای مسئولیت‌های اجتماعی خویش و نیز به منظور بین‌المللی‌کردن فعالیت‌های آموزش پایه در این زمینه، می‌تواند به محور جذب و آموزش فعالان حوزه گردشگری تبدیل شود. طبعا طی این مسیر با کمک و مشارکت وزارت خارجه و سایر نهادهای دولتی و موسسات و شرکت‌های خصوصی صورت خواهد گرفت و بر دامنه و عمق آموزش‌های مهارتی و عملی خواهد افزود و اعتبار مضاعفی را برای مجریان و شرکت‌کنندگان فراهم خواهد آورد.

با توجه به تخصصی‌شدن فعالیت‌های دیپلماتیک، امروزه علاوه بر وزارت امور خارجه، ده­ها سازمان و نهاد دیگر درگیر مسائل دیپلماتیک شده‌اند. در این راستا، وزارت امور خارجه باید از اقتدار و توان لازم برای هماهنگی فعالیت‌های دیپلماتیک برخوردار باشد. میزان موفقیت در ایفای این نقشِ مهم نیازمندِ داشتن مهارت متناسب با دیپلماسی امروز جهان است. ضرورت برگزاری دوره مهارت دیپلماسی گردشگری نه تنها برای دیپلمات‌های دولتی بلکه برای کارشناسان حوزه دیپلماسی و گردشگری، کارشناسان دستگاه دیپلماسی و سیاست خارجی، فعالان بخش خصوصی، کارشناسان فنی کمیسیون اتاق بازرگانی ایران و کارگزاران فعال مفید خواهد بود.

امروزه، دیپلماسی گردشگری از اهمیت بیشتری برخوردار شده و متخصصان حوزه گردشگری باید به خوبی آماده شوند. با توجه به ظرفیت‌های بالای گردشگری در کشور، تربیت دیپلمات‌ها و سفرای اقتصادی و گردشگری کشور در زمینه‌های علمی و کاربردی برای سیاست‌گذاری‌ها و تصمیم‌گیری‌های بهینه ضروری به نظر می‌رسد. برای توسعه گردشگری باید از توان دستگاه دیپلماسی کشور بهره‌برداری کرد و لازم است این امر در ردیف اولویت‌های اصلی سیاست خارجی قرار گیرد. جامعه هدف و مرتبطان با حوزه گردشگری با گذراندن دوره‌های مهارتی دیپلماسی گردشگری، ضمن فراگیری استفاده درست از پتانسیل گردشگری ایران، قادر به تدوین و اجرای راهبردهای «سیاست گردشگری» خواهند بود. با توجه به مقاله مجتهدزاده و همکاران، سیاست گردشگری، مجموعه‌ای از قوانین و مقررات، خطوط راهنما، اهداف ترویجی، دستوری و توسعه‌ای و همچنین شامل استراتژی‌هایی هستند که بر تصمیم‌های فردی و جمعی توسعه گردشگری به صورت مستقیم تاثیرگذار بوده و فعالیت‌های روزانه در داخل یک مقصد بر اساس آن انجام می‌شود (مجتهد زاده, عزتی, & مرتضایی, ۲۰۱۹). علاوه‌بر مهارت‌های یاد شده، شرکت‌کنندگان در دوره قادر به شناسایی و بررسی علل و عواملی خواهند بود که در ذیل به آنها اشاره می‌شود:

– بررسی علل عدم رشد کمّی ورود گردشگر.

– بررسی عملکرد دستگاه دیپلماسی کشور در ورود گردشگر.

– بررسی پیامدهای دیپلماسی گردشگری.

– چگونگی ارزش‌گذاری گردشگری به عنوان یک صنعت.

– چگونگی بهره‌گیری از گردشگری در جهت ایجاد اشتغال، فقرزدایی، جلب و جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی و افزایش درآمد ملی.

– چگونگی بهره‌گیری از توان گردشگری با کاهش تصدی‌گری دولت و فعال‌کردن بخش خصوصی.

– آشنایی با عقد قرارداد و فن مذاکره با سازمان‌های منطقه‌ای و جهانی.

نقش دانشگاه در توسعه و تعلیم دیپلماسی و برگزاری دوره‌ها

با توجه به جایگاه استراتژی دیپلماسی گردشگری در مقطع کنونی در کشور ایران، ایجاد دوره‌های آموزشی در دانشکده‌‎های فعال در حوزه دیپلماسی و روابط خارجی و همکاری سازمان‌های فعال در حوزه گردشگری و ارتباطات سیاسی و وزارت امور خارجه برای پیشبرد اهداف آموزشی ضروری است؛ به گونه‌ای که زمینه آموزش مهارت‌های دیپلماسی‌، مذاکره و علوم مرتبط متناسب را برای یک دیپلمات فراهم آورد. دانشکده مطالعات جهان در راستای عمل به وظایف آموزشی و انجام مسئولیت‌های اجتماعی و ایفای نقش اصلی در بین‌المللی کردن هر چه بیشتر دانشگاه، در این زمینه گام‌های بلندی برداشته است. دانشکده با برگزاری دوره‌های آموزشی دیپلماسی­محور و با هدف توسعه و ترویج مفهوم دیپلماسی و کاربردی کردن این مفهوم در حوزه­های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و بین‌المللی می‌کوشد در ترویج تعاملات مدنی و همکاری‌های دولتی_غیردولتی نقش موثری ایفا کند. برگزاری دوره‌های (MBA و DBA) دیپلماسی، نخستین گام بلند دانشکده در این حوزه است و می‌توان آن را به عنوان پلی ارتباطی میان دو حوزه نظر و عمل و تلفیقی از تجربه عینی حوزه گردشگری و نظام فکری دانشگاهی در راستای توسعه تعاملات بین‌المللی دانشگاهی تلقی کرد.

منابع:

۱-افضلی, ر., احمدی, س., واثق, م., & جهانیان, م. (۱۳۹۳). دیپلماسی گردشگری و تاثیر آن بر همکاری و همگرایی میان کشورهای منطقه خلیج فارس. جغرافیا, ۱۲(۴۳).

۲- احتشامی هوجقان, م., & ذکی, ی. (۱۳۹۳). دیپلماسی گردشکری و نقش آن در توسعه گردشگری ایران. اولین همایش بین المللی علمی راهبردی توسعه گردشگری جمهوری اسلامی ایران، چالش ها و چشم اندازها.

۳- رضایی, ن. (۱۳۹۳). تجلیل جایگاه دیپلماسی عمومی در گردشگری ایران. ژئوپلیتیک, ۲(۳۴).

۴- قوام, س. (۱۳۸۴). از دیپلماسی مدرن به دیپلماسی رسانه‌ای. پژوهش حقوق عمومی, ۷, ۷-۱۸.

۵- مجتهد زاده, پ., عزتی, ع., & مرتضایی, ش. (۲۰۱۹). دیپلماسی گردشگری و رونق گردشگری در منطقه مکران: مطالعه موردی روابط ایران با همسایگان شرقی. فصلنامه جغرافیا ( برنامه ریزی منطقه ای), ۹(۳), ۵۶۱-۵۸۲.

۶-Vyas, U. (۲۰۱۳). Soft Power in Japan–China. Routledge.

۷- اکبرزاده, ف. (۱۳۹۶). نقش دیپلماسی رسانه ای در روابط بین الملل و سیاست خارجی دولت ها.

۸- سلطانی فر, م., & خان‌زاده, ل. (۱۳۹۲). دیپلماسی رسانه ای جمهوری اسلامی ایران (فرصت ها، چالش ها، آسیب شناسی و راهبردها). مطالعات فرهنگ – ارتباطات, ۱۴(۲۲ (مسلسل ۵۴)).