دلربایی معماری اصیل ایرانی – اسلامی در بازار تاریخی ارومیه

بازار تاریخی این شهر ۶۰۰۰ ساله یکی از بناهایی است که در وسط این شهر خود نمایی می‌کند و به عنوان یک اثر تاریخی چشم ها را به خود خیره می کند.

در میان راسته‌های این بازار بزرگ مردم همانند قرن‌های گذشته در حال کسب روزی حلال هستند و به رغم توسعه مراکز تجاری و بازرگانی هنوز هم  اقتصاد شهر ارومیه به رونق همین بازار قدیمی گره خورده است.

اکثر گردشگرانی که به شهر ارومیه می‌آیند از این بازار دیدن می‌کنند و در میان راسته‌های متعدد این بازار بعضا حتی راه اصلی را گم می‌کنند گرچه هیچ راسته بازار ارومیه بن بست نیست اما بعضا حتی خود مردم ارومیه نیز وقتی در خرید و گشت و گذار غوطه ور می شوند در راسته‌های زیبای بازار کهن این شهر راه خود را گم می‌کنند.

مدیرکل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی در رابطه با ویژگیهای بازار بزرگ ارومیه اظهار داشت: این بازار بزرگ تاریخی مهم‌ترین اثر تاریخی شهر است که در مرکز آن قرار گرفته است.

جلیل جباری گفت: این بازار از تیمچه‌ها و سراهای متعددی تشکیل شده که زیبایی خاصی به بازار ارومیه داده‌ است.

به گفته وی بازار تاریخی ارومیه از دوره صفویه، زندیه و قاجار تزیین‌ها و کاشی کاری‌های متعددی را به خود جای داده است.

وی افزود: در کنار بازار بزرگ ارومیه، مساجد و حمام‌های قدیمی ایجاد شده که می‌توان به مسجد جامع ارومیه و حمام آخوند، حمام تجلی و غیره اشاره کرد.

مدیرکل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی گفت: خود بازار بر اثر توسعه شهری دچار تغییرات شده و اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی برخی از بخش‌هایی از بازار را که دست خوش تغییرات شده بود بازسازی و به بازار ارومیه بازگردانده است.

وی تصریح کرد: وظایف عمده اداره کل در حفاظت از بازار با حمایت بازاریان صورت می‌گیرد به نحوی که در محدوده بازار تاریخی راسته‌ها مهمی مانند بذر فروشان و عطاران تعمیر شده و تعمیر سردر بازار نیز در دستور کار قرار گرفته است.

موقعیت طبیعی

بازار قدیمی ارومیه که در زمان قبل از نفوذ زندگی ماشینی مرکز ثقل داد و ستد و در بین بافت قدیمی مرکز تجاری اجتماعی شهر قرار داشت دارای اهمیت ویژه‌ای بوده و تا کنون نیز این اهمیت اقتصادی خود را حفظ کرده است.

این بازار توسط دروازه‌های قدیمی که در مجاورت آن است محصور شده و در حال حاضر با توسعه و نوسازی شهر، هسته مرکزی بازار شامل قسمتهای تجاری و مذهبی آن باقیمانده است.

وجود تیمچه‌ها، سراها، مسجد و حمام‌ها دال بر آبادانی و تحرک این بخش از شهر در زمانی نه چندان دور است.

 موقعیت فعلی

با دخل و تصرفاتی که براثر انقلاب صنعتی و زندگی مدرن در کالبد شهر ارومیه به وجود آمد، قسمت‌های زیادی از بافت قدیمی مخصوصاً بخش تجاری شهر از بین رفت و یا اتصال آنها از هم گسیخته شد، به طوریکه در حال حاضر قسمت کوچکی از بافت قدیمی بازار با حد فاصل دو خیابان و میدان نوساز در شمال شرقی شهر قرار گرفته است.

در حال حاضر بخش عمده و سالم بازار قدیمی ارومیه در بین خیابانهای بعثت، امام خمینی (ره)، شهید منتظری (دروازه مهاباد) و خیابان شهید مطهری و اقبال محصور است.

قدمت این بنا به دوره صفویه می‌رسد که در تاریخ ۱۳۶۲٫۳٫۲۲ به شماره ۱۶۳۹ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

تاریخچه بنا

بازار قدیمی شهر ارومیه در مجموعه بافت قدیمی و در گوشه جنوب شرقی این شهر قرار دارد.

قدیمی‌ترین بخش‌های باقی مانده آن به دوره صفویه به بعد تعلق دارد، به ویژه حمام‌های آن که متعلق به دوره زندیه و قاجاریه است.

در بازار ارومیه هر راسته و بخشی، از سبک و شکل خاص دوره خود پیروی کرده و بقایای به جای مانده، نمایانگر ذوق معماری دوره‌های مختلف است که با توجه به تنوع شکل طاق‌ها، چشمه و گنبدها مجموعه بازار از سادگی ویژه‌ای برخوردار است و به عبارت دیگر هیچ نوع کاشی کاری، گچ بری و سنگ کاری در آن دیده نمی‌شود.

سردر ورودی اصلی بازار ارومیه از طرف مسجد اعظم است و یکی از زیباترین جلوه‌های قدیمی معماری ایران است.

مجموعه بازار ارومیه متشکل از راسته‌های اصلی و فرعی متعددی است که از نظم و نقشه خاصی پیروی نمی‌کند بلکه در طی دوره‌های مختلف به تدریج در محور طولی و عرضی گسترش یافته است.

قسمتی از بازار دوطبقه است که در این مجموعه تعدادی سرا، چهارسوق، تیمچه و حمام‌های قدیمی وجود دارد.

راسته‌های بازار هرکدام وابسته به صنف خاصی است و بر همین اساس نامگذاری شده‌اند این بازار همچنان هسته مرکزی خرید و فروش اهالی این منطقه است و مصالح تمام راسته بازار و چهارسوها از آجر و اغلب بدون اندود ساده گچ است.

مشخصات بنا

مجموعه بازار قدیمی ارومیه درست در مرکز شهر قرار گرفته و پلان کلی آن به شکل مستطیل ناقص، محصور در بین خیابانهای پیرامون است.

این بازار دارای ۵۰ هزار متر مربع مساحت بوده و حدود ۱۷۰۰ باب مغازه با عملکردهای متفاوت دارد که ۵۰۰۰ نفر به‌طور مستقیم و نزدیک به ۴۰ هزار نفر به‌طور غیر مستقیم از آن کسب روزی می‌کنند.

تعداد ۷ تیمچه و سرای نسبتاً بزرگ، ۵ حمام قدیمی و یک باب مسجد با پنج هزار متر مربع مساحت (مسجد جامع) و دیگر واحدهای مربوطه به مشاغل گوناگون واقع شده‌اند که در نتیجه این مجموعه را به‌صورت یکی از آثار ارزشمند کشور و بازارهای قدیم قابل توجه درآورده است.

با توجه به اهمیت و ارزش معماری و تاریخی مجموعه مذکور، بعد از انجام مطالعات لازم در سالهای ۵۸ و ۵۹ اقداماتی برای ثبت بازار قدیمی ارومیه در ردیف آثار ملی کشور معمول و در سال ۶۱ با ثبت مجموعه، امکان حفاظت قانونی از آن فراهم و در حال حاضر مطابق ضوابط و برنامه‌های مصوب، فعالیت‌های عمرانی و حفاظتی این بافت تاریخی انجام می‌شود.

تغییرات غیر کارشناسی در بافت سنتی بازار ارومیه

نکته قابل ذکر این است که مانند دیگر بازارهای قدیمی با گذشت زمان و بر اثر دخل و تصرفات غیراصولی، مقدار قابل توجهی از فضای معماری اعم از راسته بازارها، دکاکین، سراها، تیمچه‌ها و برف‌اندازهای آن به‌صورت ناهماهنگ با بافت قدیمی و به شکلی مغایر با معماری اولیه و به‌صورت غیر اصولی نوسازی ده‌اند.

به همین سبب تیپ معماری چندین راسته و سرا و تیمچه دستخوش تغییرات واقع و حالت ناهماهنگی با بخشهای اصلی پیدا نموده‌اند و همچنین برف‌اندازها و سراهای آن از میان رفته است.

با توجه به حجم و گستردگی زیاد آثار مجموعه و با عنایت به اینکه قسمت اعظم راسته بازارها و دیگر واحدهای معماری شکل اصلی و بافت اولیه خود را حفظ نموده‌اند به همین جهت هنوز این بازار در ردیف اماکن تاریخی و معماری بسیار خوب کشور محسوب می‌شود.

مجموعه بازار قدیمی ارومیه با توجه به مطالبی که در تاریخچه و موقعیت آن گفته شد شامل واحدهای مختلفی با عملکردهای متفاوت است و از خصوصیات بارز این مجموعه سادگی معماری آن است.

با وجود تفاوت‌هایی که از نظر فرم در طاق‌ها و چشمه و گنبدهای بازار مشاهده می‌شود، هیچ نوع تنوعی از حیث تکنیک هنری مانند کاشیکاری، گچبری، سنگ کاری و دربهای قدیمی پرکار چوبی در بازار دیده نمی‌شود.

مصالح تمام راسته بازارها و چهارسوها از آجر انتخاب و اکثراً حتی فاقد اندود ساده گچ نیز هستند و تنها تنوع مجموعه، ذوق و سلیقه معماران دوره‌های مختلف است که هرکدام با انتخاب فرمی خاص از نظر شکل قوس‌ها اثری از خود به یادگار گذاشته‌اند.

نوع بهره برداری و خصوصیات بارز بنا

بازار مجموعه‌ای است، تجاری، اجتماعی که علاوه بر راسته بازار و چهارسوها، سایر امکانات مورد نیاز مانند قنات، حمام، مسجد وغیره در این بخش منظور شده است

عوامل تزئین شده و نوع آنها

بازار قدیمی ارومیه به طور کلی از سادگی خاصی برخوردار است، حتی تنوع چشمگیری در آجر چینی قسمتهای مختلف آن نیز به چشم نمی‌خورد فقط در یکی از دو باب از حمامهای قدیمی آن مقداری کاشی هفت‌رنگ به جای مانده است.

منبع:باشگاه خبرنگاران جوان