مسجد “تاری خانه” یادگار دوره سلجوقیان

“مسجد تاری خانه” با تشکیل شدن از دو جزء واژگان ترکی و فارسی به معنای “خانه خدا” است.

نخستین بار “مقدسی” در سده چهارم ضمن وصف دامغان، از “جامع پاکیزه و نیکوی” آن یاد کرده است.

با توجه به تاریخ بنا که با مشخصات سلجوقی، به احتمال فراوان متعقل به نیمه دوم قرن پنجم هجری است و نیز زمان دیدار مقدسی از دامغان، می‌توان گفت که منظور وی از جامع پاکیزه و نیکوهان مسجد تاری خانه است.

این مسجد تا پیش از دیدار مقدسی و قبل از بنای جامع جدید همان “جامع” نامیده می‌شده و “تاری خانه” بعدا نام آن مسجد شده است.

“تاری خانه” مطابق با طراحی غربی، دارای حیاطی تقریبا به شکل مربع و بدون حوض است.

در سمت جنوب مسجد، تالاری ستون‌دار (شبستان)، با سه ردیف ستون به موازات دیوار قبله و در سه سمت دیگر آن یک ردیف رواق ساخته شده است.

تالار دارای هفت ناو طولی در جهت قبله و سه ناو عرضی است.

ناو میانی که محراب و منبر در آن قراردارد، عریضتر از ناوهای طرفین است و به همین نسبت دهانه طاقی که در مرکز رواق سمت قبله قرار دارد، از دهانه‌های دیگر عریضتر و بلندتراست.

این نحو بنای ساختمان را می‌توان متوجه احداث ایران بزرگ در وسط هر یک از صحن‌های مساجد در سبک معروف به عباسی (ایرانی) دانست.

این مسجد در اصل ۳۴ ستون داشته اما به نوشته اعتماد‌السطنه که در دوره ناصرالدین آن جا را دیده بود از این بنا ۲۴ ستون باقی بوده است.

رواق‌های این مسجد فاقد سقف بوده است.

“گدار” باستان شناسی که مأمور تعمیر این مسجد بوده گزارش داده است. به جای آنکه طاق‌های ضربی معمول در معماری ساسانی را بسازد، از بالای ستونی به ستون دیگر و موازی با دیوار قبله دستک‌هایی کار گذاشته شده بود که روی آن طاق‌های نازک و گلابی شکل ساخته بود که هیچ تناسبی با ستون‌های محکم و قطور تاری خانه نداشته است. (این طاق‌ها اکنون از بین رفته‌اند.)

در ساختمان تاری خانه بجز آجر، از چوب هم استفاده شده که بدلیل استواری و اتصال محکم قوسها به ستون و دیوارها بوده است.

همه عوامل و عناصر معماری “تاری خانه” جز طرح عربی آن، ادامه سنت معماری ساسانی است.

شیوه طاق زنی، استفاده از پوشش‌های گهواره‌ای، قوس‌های تخم مرغی، ستون‌های قطور و سرستون نازک، ابعاد آجرها و نحوه چیدمان دایره‌وار آنها، زینت اصلی بنا که گچ بری بوده، همه اینها دقیقا مطابق معماری ساسانی است.

نتایج حفاری هیئت باستان شناسی امریکائی به سرپرستی اریش اشمیت در تپه حصار دامغان در ۱۳۱۰ ش/ ۱۹۳۱ و مقایسه سبک معماری آثار ساسانی مشکوف در آنجا با سبک معماری مسجد “تاری خانه” این شباهت و اثرپذیری را تأیید می‌کند.

ابن هیئت هم چنین چند تکه خرده  سفال که دقیقا نمی‌توان تاریخ آنها را مشخص کرد و آثار و بقایایی از دوره اسلامی بدست آورده این شباهت آشکار ایستویک را که در دوره نادرشاه، تاری خانه را دیده، به خطا انداخته است.

اداره کل باستان شناسی این مسجد را در ۱۵ دی ۱۳۱۰ ذیل شماره ۸۰ به  ثبت رساند.

منبع:ایسنا