یخدان ها میراث روزهای سرد کویر

به گزارش ایرنا، در سراسر استان پهناور و تاریخی کرمان بناها و محوطه های تاریخی ارزشمند و زیبایی احداث شده که هر کدام نشان از خلاقیت و ابتکار ساکنین دیار کریمان برای آبادانی و رفاه دارد.

یخدان ها با معماری خاص و مبتکرانه در روزهای سرد تابستان محل انبار کردن یخ برای فصل گرما محسوب می شد که اغلب در عمق زمین و در مسیر قنات احداث شده اند و آب به وسیله این قناتها به انتهای یخدان هدایت می شد و همیشه چند نفر کارگر در این یخچالها در حال فعالیت بودند.

خشت و گل مصالح اصلی ساخت یخدان ها بوده است تا در اوج گرمای طاقت فرسای کویر یخ را در داخل خود نگه دارد و ساختار مخروطی شکل یخدان ها حداقل میزان تابش آفتاب را جذب می کرد و  دیوارهای بلند اطراف آن و سایه ایجاد شده، دمای هوای محیط پیرامون بنا را به صورت محسوس کاهش می داد.

مخزن، حصار، استخر و چاله یخ عناصر اصلی معماری یک یخدان محسوب می شوند که هر کدام برای تهیه و نگهداری یخ کاربرد خاص خود را داشتند و حوضچه تولید یخ فقط در دی و بهمن ماه که سرمای هوا شدید بوده برای تولید یخ استفاده می‌شده است.

ارتفاع یخدان‌ها بین ۱۵ تا ۲۰ متر بود و در ساخت یخدان‌ گنبد را مرتفع می‌ساختند و دلیل این کار برای دور کردن گرما از سطح یخ و جلوگیری از آب شدن یخ‌ها بوده است، زیرا در اثر جریان همرفتی گرما به قسمت بالایی گنبد منتقل می‌شود و قسمت پایین برای نگهداری یخ ها سرد باقی می ماند.

در پشت دیوارهای بلند و قطور یخدان سطوحی صاف تعبیه می کردند که در شبهای زمستان بطور یکنواخت روی آن قرار می گرفت و در سرمای شدید زمستان یخ می بست، وظیفه دیوار بلند این بود که در طول روز از تابش آفتاب بر روی آب های منجمد شده قبلی جلوگیری کند.

پس از تولید یخ و وقتی که حدوداً ضخامت لایه یخ به ۳۰ تا ۴۰ سانتی متر می‌رسید یخ را می‌شکستند و به داخل مخزن منتقل می‌کردند و برای نچسبیدن قطعات یه  بین لایه‌ها کاه قرار می‌دادند و برای فروش یخ در تابستان در کنار یخدان اتاقی قرار داشت که یخ را وزن کرده و برای فروش آماده می‌کردند.

در کرمان همچنین یخدانهایی در حومه شهر بود که در ایام یخبندان زمستان، آب در استخر کنار آن می ریختند و آب یخ می بست و در اول صبح یخ ها را می شکستند و داخل یخدان می ریختند تا پر می شد و روزهای گرم تابستان از آن استفاده می کردند.

قدمت ساخت یخدان های کرمان اغلب به عصر صفویه بر می گردد، اما بسیاری از این سازه های قدیمی و با ارزش به مرور زمان و بر اثر نزولات جوی و نگهداری نامناسب در حال تخریب هستند که با مرمت آنها ضمن جذب گردشگر، می توان با کاربری های متفاوت از آن استفاده کرد.

یخدان مویدی

یخچال مویدی کرمان  معروفترین یخدان منطقه است که در خیابان ابوحامد شهر کرمان قرار دارد  و قدمت آن به دوره صفوی می رسد و مصالح استفاده شده در ساخت آن شامل خشت خام و ملات گل و اندود کاه گل است.

دلیل نام‌گذاری یخدان مویدی قرار گرفتن این یخدان در محله مویدی و تأمین آب این یخدان از قنات مشهور به قنات مویدی بوده در حال حاضر این بنا از طرف سازمان میراث فرهنگی مورد مرمت قرار گرفته است.

این بنا در تاریخ ۲ آبان ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۴۳۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده  و هم اکنون با کاربری فرهنگی از آن استفاده می شود و در محوطه پیرامونی آن برنامه های مختلف فرهنگی و هنری اجرا می شود.

یخدان لنگر ماهان

این یخدان در خارج روستای لنگر در پنج کیلومتری شمال شرقی ماهان و در دوره قاجاریه بنا شده است و در ساخت آن خشت، کاه گل و قلوه سنگ بکار رفته است.

یخدان لنگر ماهان در سالهای گذشته به علت بارش برف و باران آسیب دید که از سال گذشته عملیات مرمت آن در ۲ فاز در حال اجرا است.

یخچال حاج آقا علی رفسنجان

یخچال حاج آقاعلی در روستای عباس آبادحاجی در شش کیلومتری شمال رفسنجان واقع شده  و قدمت بنا به دوره قاجار باز می گردد.

مصالح ساختمانی بکار برده شده در این یخدان شامل خشت، اندود کاهگل، آجر و قلوه سنگ (در چاله یخ) است که در حال حاضر متروکه و کاربری خاصی ندارد.

یخچال کبوترخان

یخچال کبوترخان رفسنجان در روستای کبوترخان در ۲۳ کیلومتری شرق رفسنجان واقع شده و ساختمان آن مربوط به دوره ساسانی است.

در ساخت این بخدان نیز مصالح به کار رفته خشت و اندودکاه گل  است و در حال حاضر این یخچال دچار فرسایش شدید گشته و رو به ویرانی می رود که نیاز به مرمت و بازسازی دارد.

یخچال های حاج رشید سیرجان

یخچال های حاج رشید سیرجان (شامل ۲ یخچال) در نزدیکی بلوار شیخ فضل الله نوری شهر سیرجان واقع شده اند و تاریخ ساخت آنها سال ۱۲۷۱ هجری قمری است.

این یخچال ها از  لاشه سنگ، قلوه سنگ و خشت ساخته شده اند و دیوار آنها توسط سازمان میراث فرهنگی مرمت شده است و فعلاً کاربردی ندارند.