آداب و رسوم نوروزی در آذربایجان غربی

یکی از اعیاد بسیار کهن ایران زمین، عید نوروز است که همه ساله با آداب و رسوم خاصی در سطح کشور برگزار می‌شود، مردم آذربایجان غربی نیز با آداب و رسوم خاص خود در این ایام به استقبال بهار و جشن عید نوروز می‌روند که البته بعضی از این آداب و رسوم در گذر زمان دستخوش تغییرات و فراموشی شده‌اند.

آداب و رسوم عید در آذربایجان غربی از اسفند آغاز می‌شود، اسفند که در اصطلاح بایرام آیی نیز گفته می‌شود در بیشتر نقاط استان به ویژه مناطق روستایی به ۴ چهارشنبه تقسیم می‌شود، چهارشنبه اول چیلله قووان، چهارشنبه دوم کوله چارشنبه، چهارشنبه سوم موشتولوق و آخرین چهارشنبه، آخیر چارشنبه گفته می‌شود.

جشن نوروز با استقبال از فصل بهار شروع می‌شود که یکی از این مراسم تکم‌گردانی است، تکم بز چوبی دستی ساخته تکم‌گردان است که در این ایام، کوی و برزن را زیر پا گذاشته و با خواندن اشعاری، از اهالی شهر و روستاها انعام می‌گیرد.

خانه‌تکانی زنان که در اصطلاح ترکی هیس آلماق گفته می‌شود از نیمه دوم اسفند آغاز می‌شود، در این رسم نیز زنان این خطه  گرد و غبار خانه را از خانه‌های خود زدوده و تمیز می‌کنند.

رویاندن سبزه از دیگر کارهایی است که بانوان در این ایام انجام می‌دهند.

زیارت اهل قبور در آذربایجان غربی که در آخرین پنجشنبه سال انجام می‌شود از دیگر مراسم استقبال از نوروز است که  به آن عارافات آخشامی می‌گویند و در این روز مردم بر مزار گذشتگان خود حاضر شده و ضمن قرائت فاتحه و پخش کردن خیرات، سبزه نوروزی بر سر مزار می‌گذارند.

آغاز استقبال از نوروز با چهارشنبه سوری

تدارکات اصلی برای آغاز جشن نوروزی با چهارشنبه سوری آماده می‌شود و از روزهای قبل برای این روز  آجیل مخصوصی تهیه می‌کنند که به چارشنبه یمیشی معروف بوده که شامل گردو، بادام، کشمش، نقل و … است.

در این روز با تاریک شدن هوا چوب‌های هیزم که از قبل جمع‌آوری شده را آتش می‌زنند و هر یک از اهالی برای دور شدن از پلیدی با خواندن اشعاری از روی آتش می‌پرند، با خاموش شدن آتش مراسم شال‌اندازی آغاز می‌شود و در طی آن هر کس با در دست داشتن شالی به پشت بام خانه‌ها می‌رود و هدیه‌ای که عموما شیرینی و تنقلات است را از صاحب‌خانه به عنوان عیدی هدیه می‌گیرد که امروزه این مراسم نیز به مانند سایر مراسم‌ها دستخوش تغییراتی شده است.

هدیه فرستادن به خانه نوعروسان از دیگر مراسم ایام نوروز است که همه ساله از سوی بزرگ خانواده و یا در غیاب او از سوی اولاد ذکور خانواده این کار انجام می‌شود.

برپایی بایرام سورفاسی

در فرهنگ کهن آذربایجان غربی برپایی سفره هفت‌سین چندان مرسوم نبوده، آنچه در این ایام شاهد آن بودیم سفره‌ای به نام بایرام‌ سورفاسی است، مردم این خطه در عید نوروز پارچه‌ سفید رنگی را در مهمان‌خانه پهن می‎‌کنند و با چیدن شیرینی‌جات و تنقلات از مهمانان پذیرایی می‌کنند و خوراک خاص این سفره دلمه برگ مو است.

با نزدیک شدن به موعد تحویل سال تمام اهل خانه پای سفره جمع شده و پس از قرائت دعای تحویل سال، بزرگترها اسکناس‌های نویی که لای صفحات قرآن گذاشته شده را به کوچک‌ترها به منظور خیر و برکت هدیه می‌دهند.

بعد از تحویل سال، دید و بازدیدها آغاز شده و ابتدا کوچک‌ترها به دیدار بزرگت‌تر شتافته و در ادامه همگی به دیدار خانواده‌هایی می‌روند که در سال گذشته عزیزی را از دست داده‌اند که به این مراسم قره بایرام یا عید سیاه می‌گویند و در این دیدار با قرائت فاتحه‌ای از این خانواده دلجویی می‌کنند، زیارت مشایخ، روحانیون و سادات نیز از دیگر آداب این روز است.

سیزده‌بدر خاتمه جشن نوروز در آذربایجان غربی است که اهالی از چند روز قبل برای تهیه تدارکات این روز تلاش می‌کنند.

در باور مردم آذربایجان غربی همچون سایر نقاط کشور سیزده‌بدر، نحس است و حتما برای رفع نحوست آن باید از خانه بیرون رفت، خارج کردن سبزه نوروزی از دیگر عادات این روز است چرا که ماندن سبزه نوروزی را بدشگون می‌دانند.

از جمله مراسمی که در جنوب استان در سال‌های نسبتا دور انجام می‌شده است، می‌توان به مراسم میرمیرن اشاره کرد که در ایام نوروز فردی از اهالی روستا را به عنوان میر و سرور سیزده روزه انتخاب می‌کردند که این فرد سیزده روز را در منطقه حکم‌رانی می‌کرد و هر آنچه او دستور می‌داد را عموما به صورت نمادین انجام می‌شد.

* گزارش از سیروس اکبرزاده، پژوهشگر مردم‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان غربی

مرتبط:

۷ خوراک و غذای محلی آذربایجان‌غربی در فهرست آثار ملی

آشنایی با کاخ موزه باغچه جوق – آذربایجان‌غربی

برده‌سور قلعه‌ای از دوران صفویه در ارومیه