داستان وقف «کتابخانه و موزه ملی ملک»

بزرگ‌ترین موقوفه فرهنگی ایران، اکنون هشتاد و دومین سال وقف خود را پشت سرمی‌گذارد و به دوره‌ای تازه از فعالیت خود می‌رسد. بنیان‌گذاری این گنجینه بی‌بدیل فرهنگ و هنر ایرانی- اسلامی اما به روزگاری پیش‌تر بازمی‌گردد.

بارقه یک اندیشه

کتابخانه و موزه ملی ملک از سال ۱۲۷۸ خورشیدی که نخستین بار اندیشه گردآوری کتاب و تشکیل یک کتابخانه به ذهن حاج حسین آقا ملک راه یافت، تا امروز که ۱۲۰ سال از آن روزگار می‌گذرد، دوره‌هایی مهم از دگرگونی‌های اساسی را از سرگذرانده است. بنیان‌گذار و واقف کتابخانه و موزه ملی ملک (در گفت‌وگو با روزنامه اطلاعات در تاریخ ۳۰ اردیبهشت ۱۳۴۵ روایت کرده است): «برای نخستین بار در سال ۱۲۷۸ از راه آشنایی با یک دیوان خطی شعر به اندیشه گردآوری کتاب افتادم. من در این سال به اتفاق مرحوم پدرم حاج محمدکاظم ملک‌التجار برای دیدن املاک خراسان به مشهد رفتیم در بازگشت، در نیشابور نیرالدوله حاکم این شهر از ما که عده همراهانمان به ۴۰۰ نفر می‌رسید استقبال باشکوه و پذیرایی ۱۵ روزه کرد. من در نیشابور نسخه‌ای از دیوان ابن یمین را پیدا کردم و در این ۱۵ روز از روی آن نسخه‌ای برای خود نوشتم. از آن پس این فکر در من قوت گرفت که یک کتابخانه بزرگ دایر کنم».

وی افزود: تشکیل کتابخانه اما به‌زودی رنگ واقعیت نگرفت. نخستین اقدام چند سال بعد صورت پذیرفت: «۶ سال بعد، از طرف پدرم مامور خراسان شدم. در آنجا کتابخانه شیخ عبدالحسین پسر شیخ عبدالرحیم بروجردی را خریداری کردم. بعدا هم کتابهای میرزا ارسطو منشی کنسولگری روس را خریدم و کتابخانه خود را با این کتاب‌ها به‌وجود آوردم پس از آن هر کجا می‌شنیدم کتاب خطی هست به سراغش رفتم. در این راه شهرتی بهم زدم، طوریکه برای فروش کتاب قدیمی و خطی به من مراجعه می‌شد هر کس هر چه کتاب داشت می‌خریدم». کتابخانه‌ای مشهور که حاج حسین آقا ملک ایجاد کرده بود، تا پیش از درگذشت پدر در مشهد جای داشت: «در سال ۱۳۳۶ قمری [۱۲۹۷ خورشیدی] که پدرم درگذشت این خانه را که خود من در آنجا متولد شده‌ام به کتابخانه اختصاص دادم … کتاب‌ها را تا نخوانده‌ام به کتابخانه تحویل نداده‌ام».

ارثی که خرج موزه شد

کتابخانه ملی ملک  به پایتخت آمد و با حضور در بازار حلبی‌سازهای تهران، به دوره‌ای تازه از زندگی‌اش وارد شد. این اما پایان اندیشه بزرگ این مرد و کتابخانه مشهورش نبود. او که با درگذشت پدر بازرگان و زمین‌دار، میراث‌دار ثروت بی‌کران او شده بود، به واسطه کتابخانه، به گستره‌ای تازه از فعالیت فرهنگی یعنی  راه‌اندازی موزه روی آورد: به گفته این واقف: «انگیزه من از تاسیس موزه سکه و فرش و قلمدان و نقاشی و … که هنوز در دست تکمیل است این بود که بعضی از مراجعین کتابخانه من محققین خارجی هستند آنها سوال می‌کردند که سکه‌های قدیم ایران یا خطوط تاریخی و قلمدانها را که همگی نشانه تمدن کهن ما است کجا می‌توانند تماشا کنند و من برای سهولت کار آنها و نیز استفاده ملت ایران دست به ایجاد این موزه زده‌ام». او که توانسته بود نخستین موزه خصوصی ایران را بنیاد گذارد، به روایت خودش، در سال ۱۳۱۴ کتابخانه و موزه ملی ملک را تاسیس و سازمان‌دهی کرد.

پایان راه ؛ آغاز ابدیت

سال ۱۳۱۶ خورشیدی؛ تقدیم گنجینه بر آستان قدس رضوی کوشش مهم بعدی او در ششم آبان ۱۳۱۶ خورشیدی صورت گرفت. او در این سال که با راه‌اندازی موزه ایران باستان از سوی دولت هم‌زمان بود، خانه پدری را در بازار بین‌الحرمین تهران به همراه همه اموال موجود در آن که کتابخانه و موزه ملی ملک را دربرمی‌گرفت، بر آستان قدس رضوی وقف کرد تا شعبه‌ای از کتابخانه مقدسه رضویه باشد که کافه و عامه افراد سکنه ایران بدون رعایت ملیت حق استفاده داشته و هر یک از افراد در خور استعداد خود عندالحاجه از آن بهره بگیرند. او در سال‌های بعد اموال و زمین‌هایی فراوان را به‌ویژه در خراسان بر آستان قدس رضوی وقف کرد تا بودجه کتابخانه و موزه از محل درآمدهای آن‌ها تامین شود؛ بدین ترتیب بنیاد این موقوفه را بر خودکفایی مالی گذاشت. او همچنین به موجب وقف‌نامه، تولیت موقوفات را تا زمان وفات به خود اختصاص داده و پس از آن به تولیت آستان قدس رضوی سپرده بود.

از بازار بین‌الحرمین به قلب فرهنگی پایتخت

وی ۳۵ سال پس از وقف کتابخانه و موزه، در سال ۱۳۵۱ درگذشت و تولیت موقوفات به ویژه کتابخانه و موزه ملی ملک مستقیما در اختیار آستان قدس رضوی قرار گرفت. کتابخانه و موزه ملی ملک پس از درگذشت واقف، به فعالیت خود در همان مکان و گستره جغرافیایی در بازار تهران ادامه داد. در سال‌های پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، بافت جمعیتی، فرهنگی و اجتماعی بازار تهران به دگرگونی‌هایی اساسی دچار و بدین ترتیب تداوم حیات فرهنگی کتابخانه و موزه ملی در آن فضای جدید با تردیدهایی روبه‌رو شد. با دریافت همین مساله، آستان قدس رضوی، از وجود قطعه زمینی در محوطه تاریخی میدان مشق (باغ ملی کنونی) بهره جست که حاج حسین آقا ملک در زمان زندگی خویش با هدف گسترش کتابخانه و موزه در آنجا تدارک دیده و وقف کرده بود. عملیات ساختمانی در سال ۱۳۶۴ آغاز شد و ساختمان تازه با کاربری کتابخانه و موزه در هفت طبقه با بهره‌گیری از معماری اسلامی در سال ۱۳۷۶ گشایش یافت. کتابخانه و موزه ملی ملک بدین ترتیب ۲۴ سال پس از درگذشت بنیان‌گذار و واقف، به ساختمان نو در محوطه میدان مشق منتقل شد. کتابخانه و موزه ملی ملک از آن روزگار تا امروز در این ساختمان زیبا که جلوه‌هایی تحسین‌برانگیز از معماری ایرانی- اسلامی را به نمایش گذاشته است، به مخاطبان کتابخانه و موزه خدمات فرهنگی می‌رساند.

این گنجینه چه دارد؟

کتابخانه و موزه ملی ملک در کنار کتابخانه نفیس نسخه‌های خطی و چاپی، گنجینه‌ای از آثار و اشیای ارزشمند تاریخی را در تالارهای گوناگون خود جای داده است. مجموعه سکه، حدود ۱۰ هزار سکه تاریخی از دوران پیش از هخامنشی (از سده ششم پیش از میلاد) تاکنون را دربرگرفته است. در کنار تالار سکه، تالار کمال‌الملک و خاندان غفاری قرار دارد که در آنجا مجموعه‌ای از تابلوهای نقاشی محمد غفاری (کمال‌الملک) مشهورترین نقاش تاریخ معاصر ایران و دیگر اعضای هنرمند خاندان غفاری گردآمده است. تالار کتابت و نگارگری، دیگر بخش موزه ملی ملک است که مجموعه‌ای از آثار برجسته خوش‌نویسی و نگارگری، لاکی، اسناد و نسخه‌های نفیس خطی را دربرمی‌گیرد. مجموعه هنر لاکی، شامل قلمدان‌ها، قاب‌آیینه‌ها و جلدهای لاکی، بخشی از موزه است که در کنار تالار کتابت و نگارگری جای گرفته است. یکی از بخش‌های جذاب موزه ملی ملک، مجموعه اهدایی بانو عزت‌ملک ملک، دختر بزرگ حاج حسین آقا ملک واقف این گنجینه است که گنجینه‌ای از تابلوهای نقاشی قاجاری، نسخه‌های خطی، قلمدان، سرقلیان و آثار لاکی را در خود دارد. نمایشگاه دائم حاج حسین آقا ملک، از بخش‌های متفاوت و جذاب موزه ملی ملک است که در قالب موزه‌ای، به معرفی بیش‌تر واقف می‌پردازد. در این سالن، آثار، دست‌نوشته‌ها، تصویرها و دیگر وسایل شخصی حاج حسین آقا ملک به نمایش درآمده است.

به گزارش روابط عمومی موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، موقوفه آستان قدس رضوی، چهار تالار نوبنیاد «هزار داستان»، «تمبر»، «هنر و زندگی» و علوم در ایران اسلامی نیز که از سال ۱۳۹۶ خورشیدی به تالارهای موزه‌ای کتابخانه و موزه ملی ملک پیوسته‌اند، تصویری نو از تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام به نمایش می‌گذارند.

منبع:ایرنا