شش خانه قجری در یک کتاب

مریم قاسمی، عضو هیأت علمی گروه معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان و یکی از نویسندگان کتاب «خانه‌های قاجاری اصفهان» به ایسنا می‌گوید: خانه‌های اعیانی باقی‌مانده از دوره‌ی قاجار که در فهرست میراث ملی ثبت شده‌اند، در اقصی نقاط اصفهان پراکنده‌اند و کاربری‌های مختلفی دارند. به‌طور کل، شهر اصفهان ارزش‌های معماری فراوانی دارد و وظیفه‌ی ما نیز چیزی نیست جز صیانت از این ارزش‌ها.

او ادامه می‌دهد: مقدمه‌ی حفظ یک اثر ارزشمند، شناخت دقیق آن است و وقتی بخش اعظمی از خانه‌های ارزشمند بافت تاریخی اصفهان در دوران معاصر تخریب‌شده‌اند، یعنی هنوز آن‌طور که باید این میراث‌های گران‌بها را نشناخته‌ایم و نشناسانده‌ایم.

این پژوهشگر، با شرح سه دوره‌ای که در بررسی خانه‌های تاریخی قاجاری اصفهان باید به آن توجه داشت، خاطر نشان می‌کند: آثار دوره‌ی قاجار به سه دوره تقسیم می‌شود؛ دوره‌ی اول مربوط به زمان آقا محمدخان و فتحعلی شاه که ادامه‌ی معماری دوره‌ی صفوی است و به نام سبک صفوی شناخته می‌شود، دوره‌ی دوم مربوط به زمان ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین شاه است و دوره‌ی سوم نیز متعلق به زمان انقلاب مشروطه  که برخی از تاریخ‌نگاران محلی آن را هم‌زمان با حکومت ظل السلطان در اصفهان می‌دانند.

قاسمی، درباره‌ی ایده‌ی شکل‌گیری کتاب «خانه‌های قاجاری اصفهان» توضیح می‌دهد: به دنیا آمدن در محله تاریخی جلفا و تحصیل در محضر استادانی چون باقر آیت‌الله زاده شیرازی، آقایان جبل عاملی، معماریان، منتظر، پور نادری و … باعث شده که علاقه‌ی زیادی به خانه‌های تاریخی داشته باشم و از سال ۱۳۷۵ به‌صورت تخصصی بر همین مقوله تمرکز کرده‌ام.

او می‌افزاید: موضوع تز دکترای من در رشته‌ی معماری، خانه‌های قاجاری بود و سال ۱۳۸۷ از آن دفاع کردم، اما به نظرم برای تبدیل‌شدن به یک منبع مفید برای علاقه‌مندان، هنوز جای کار داشت. بنابراین با کمک آزاده حریری، دانشجوی دکتری مرمت دانشگاه هنر اصفهان، تصمیم گرفتیم که به‌صورت جدی روی شش خانه‌ی قاجاری اصفهان کار کنیم.

عضو هیأت علمی گروه معماری دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان با بیان اینکه در پژوهش‌های معمارانه، معمولاً تنها به کالبد بنا توجه می‌شود، خاطر نشان می‌کند که در کتاب «خانه‌های قاجاری اصفهان» نه فقط کالبد، بلکه وقایع تاریخی‌ای که در این بناها اتفاق افتاده، محله‌ای که خانه در آن بنا شده، استادکارانی که بنا را مرمت کرده‌اند و مالکین آن‌ها نیز مورد توجه قرار گرفته‌اند تا بتوان از این اطلاعات در بحث گردشگری هم استفاده کرد.

قاسمی یادآور می‌شود که برای نخستین بار در این کتاب، تصاویری از میقوه (بخشی شبیه پایاب) در خانه‌های یهودیان اصفهان را می‌توان دید که تا پیش از این در هیچ منبع مکتوبی به آن اشاره نشده بوده و ابراز امیدواری می‌کند که در جلد بعدی کتاب خود، بیشتر به این میراث‌های مهجور بپردازد.

او با شرح فصل‌های کتاب ادامه می‌دهد: نخستین خانه‌ای که در کتاب «خانه‌های قاجاری اصفهان» به آن پرداخته‌ایم، خانه‌ی «الفت» است. این خانه، اواخر دوره قاجار به سبک کردی ساخته‌شده و در فهرست میراث ملی هم به ثبت رسیده، اما متأسفانه در چند سال اخیر تخریب‌شده است. ما در بخش خانه‌ی الفت، درباره‌ی شخصیت الفت اصفهانی، شاعری که این خانه به نام اوست و همچنین تلاشی که برای تبدیل این خانه به یکی از کانون‌های ادبی اصفهان کرده بوده نیز مطالبی را نوشته‌ایم.

عضو هیأت علمی گروه معماری دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان، دومین خانه‌ی قاجاری ارزشمندی که در کتاب «خانه‌های قاجاری اصفهان» به آن پرداخته شده، خانه‌ی «بهشتیان» معرفی می‌کند و می‌گوید: ویژگی منحصربه‌فرد خانه عباس بهشتیان این است که در واقع یک خانه_کارگاه بوده و عصاری هم در آن انجام می‌شده است. این تنها خانه‌ی باقیمانده‌ای است که ما می‌توانیم دستگاه عصاری را در آن ببینیم.

قاسمی می‌افزاید: مرحوم بهشتیان یکی از اصفهان دوستان دانا و فرهیخته بود که جلوی عبور تانک‌ها و ماشین‌ها را از روی پل خواجو گرفت و در کتاب، به نقش او در حفظ آثار تاریخی اصفهان نیز اشاره‌شده است. به کمک زنده‌یاد جمشید مظاهری، اسنادی تاریخی در خانه‌ی عباس بهشتیان پیدا شد که آن را بازخوانی کردیم و اطلاعات مفیدی که درباره‌ی تاریخ محلات اصفهان به ما می‌داد در کتاب ذکر کردیم.

این پژوهشگر، خاطر نشان می‌کند که اطلاعات موجود درباره‌ی محله‌های تاریخی اصفهان منسجم نیست و در ادامه تصریح می‌کند: نظر به این کمبود، در کتاب «خانه‌های قاجاری اصفهان» در کنار معرفی هر خانه و مرمتگران و مالک آن، بحث شناخت محله‌ای که خانه در آن واقع‌شده را نیز بازکرده‌ایم و وضعیت دیروز و امروز آن را به‌واسطه درج نقشه‌ها نشان داده‌ایم.

او می‌گوید: بهانه‌ی خیلی از کسانی که به استفاده از نماهای رومی و کلاسیک روی آورده‌اند این است که ما در معماری ایرانی جزئیات نداریم. ما با علم به این مسئله تلاش کردیم که از جزئیات در و پنجره و ارسی خانه‌های قاجاری اصفهان نیز عکس‌های با کیفیتی را تهیه کنیم، بلکه مورد توجه طراحان قرار بگیرد.

خانه‌ی «باجغلی»، سومین خانه‌ای است که باب آشنایی با آن در کتاب «خانه‌های قاجاری اصفهان» باز شده و قاسمی، درباره‌ی آن اظهار می‌کند: این خانه متعلق به میرزا علی صراف بوده و دارای آثاری از سه دوره‌ی صفوی، قاجار و پهلوی است. ویژگی منحصربه‌فرد آن نیز دارا بودن حوض‌خانه و بادگیر است؛ به‌طوری‌که می‌توان گفت این خانه قدیمی‌ترین بنای دارای تک بادگیر در شهر اصفهان است.

این مدرس دانشگاه درباره‌ی خانه‌ی «کیان‌پور» توضیح می‌دهد: این خانه سنتی در مقیاسی کوچک اما بسیار ارزشمند است که در حال حاضر به اقامتگاه سنتی تبدیل‌شده و با درج عکس‌های پیش و پس از مرمت آن در کتاب «خانه‌های قاجاری اصفهان» قصد داشتیم بگوییم خیلی از بناهایی که با برچسب نیمه مخروبه رها می‌شوند نیز قابل مرمت و احیا هستند.

خانه‌ی «ملاباشی» یا «معتمدی» پنجمین خانه‌ای است که در کتاب «خانه‌های قاجاری اصفهان» به آن پرداخته‌شده و نویسنده این کتاب درباره‌ی آن یادآور می‌شود: خانه‌ی ملاباشی یکی از مجموعه‌های فاخر دوره‌ی قاجار و متعلق به میرزا حبیب ملاباشی است که نقش او در تاریخ اصفهان قابل‌توجه است و اسناد و مدارک مرمت این خانه توسط آقای معتمدی نیز در کتاب درج‌شده تا دانشجویان به‌صورت جزئی‌تری با ارزش‌های آن آشنا شوند.

پژوهشگر خانه‌های تاریخی اصفهان، درباره‌ی خانه‌ی «امین التجار» اظهار می‌کند: این خانه که در خیابان عبدالرزاق قرار دارد، با خانه افتخار التجار یا اعلم که آن نیز یک خانه فاخر است شباهت‌های زیادی دارد چرا که متعلق به دو بردار بوده است.

او می‌افزاید: بسیاری از جلسات انجمن تجار اصفهان در خانه امین التجار برگزار می شده و متأسفانه هم‌زمان با احداث خیابان عبدالرزاق، بخش‌هایی از این خانه و دیگر خانه‌های تاریخی پیرامون آن تخریب می‌شود.

قاسمی می‌گوید: خانه‌ی امین التجار دارای مبلمان متحرک است و این، اولین نمونۀ استفاده از هنر دستی ایران به سبک اروپا در یک خانه‌ی تاریخی به شمار می‌رود. خاندان امین‌ التجار یکی از خانواده‌های تأثیرگذار اصفهان بوده‌اند. دختر این خانواده بانو امین، نخستین زن مجتهد جهان اسلام است و پسر آن‌ها، سازنده‌ی مجتمع مسکونی ارزشمند امین، با طراحی فیلیپ جانسون آمریکایی در مجاورت پل خواجو.

عضو هیأت علمی گروه معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان خاطر نشان می‌کند: از سال ۱۳۸۱ بحث خانه‌های قاجاری اصفهان دغدغه‌ی فکری هر روزه‌ی من بوده، چرا که شاهدم در مورد بیشتر این بناها شناخت ناکافی و بعضاً غلط داریم و امیدوارم با کمک مادی و معنوی سازمان نظام‌مهندسی ساختمان اصفهان، دانشگاه آزاد خوراسگان، معاونت فرهنگی سازمان فرهنگی اجتماعی و ورزشی شهرداری اصفهان و بنیاد فرهنگی معتمدی که حامی چاپ کتاب «خانه‌های قاجاری اصفهان» از سوی نشر معمار خانه باغ نظر شدند، بتوانیم ۲۰ خانه‌ی تاریخی دیگر را هم در آینده‌ای نزدیک، با عکس‌ها و نقشه‌ها و توضیحات مکفی به مخاطبان علاقه‌مند ارائه کنیم.

منبع: ایسنا