شهر گور

بازمانده‌های شهر اردشیرخوره مهمترین اثر ساسانی دشت فیروزآباد به شمار می‌رود. بر اساس متن پهلوی” کارنامه اردشیر پاپکان” بخش عمده دشت فیروزآباد پیش از ایجاد شهر اردشیرخوره، یک باتلاق و آبگیر بوده است. این بخش باتلاقی بوسیله اردشیر و به منظور ایجاد شهر اردشیرخوره، زهکشی و خشک گردید. سپس اردشیر با ایجاد یک تقسیم‌بندی در اراضی دشت و انتقال آب از رودخانه تنگاب به توسعه کشاورزی در زمین‌های اطراف شهر پرداخت.

با توجه به تصاویر هوایی می­توان گفت که الگوی متمرکز و شعاعی خیابانهای شهر مدور اردشیرخوره در فراسوی دیوارهای آن و در میان دشت فیروزآباد نیز ادامه یافته است. خطوط شناسایی شده در امتداد این خیابانها در برخی قسمت‌ها تا فاصله حدود ۱۰ کیلومتری از برج مرکزی نیز قابل ردیابی است. (در یک مورد جالب از این امتدادها می‌توان به دیواری اشاره کرد که به احتمال فراوان بازمانده یک آبراه بوده و درست در راستای شمالی- جنوبی برج مرکزی شهر قرار گرفته است. آب این آبراه از چشمه‌های خاوری دشت فیروزآباد و با کندن مسیر آن در صخره‌های دامنه کوه و همچنین ایجاد یک تونل تامین می‌شده است. احتمالا ‌پس‌زمینه داستانی که در متون تاریخی درباره بریدن کوه بوسیله اردشیر بیان شده، همین آبراه کنده شده در کوه بوده است). دو محور اصلی عمود بر هم که دشت فیروزآباد بر اساس آنها تقسیم‌بندی شده است، بر اساس چهار ضلع اصلی برج مرکزی و همچنین دروازه‌های چهارگانه شهر اردشیرخوره، انتخاب شده است. امتداد این محورهای اصلی به
ویرانه‌های برخی بناها منتهی می­شوند که عمدتا همزمان با شهر اردشیرخوره ساخته شده و جزئی از برنامه ساخت و سازهای اردشیر بوده‌اند.

 خیابانهای شعاعی شهری مدور اردشیرخوره به بخش مرکزی شهر که این نیز خود به صورت دایره‌ای با قطر ۴۰۰ متر بود، منتهی می­گردید. این دایره مرکزی با ایجاد بارویی محصور شده بود. در نقطه مرکزی این دایره برجی با ارتفاع ۳۰ متر قرار داشته است که امروزه هسته مرکزی آن پابرجا مانده است. ویرانه‌های دیگری نیز به صورت تپه‌هایی در بخش مرکزی بازمانده است که با توجه به موقعیت و گستردگی آنها تصور می‌رود که بازمانده بناهای اداری، تشریفاتی و آیینی بوده‌اند. (در مقابل، خانه‌های مردم عادی در فاصله بین باروی دایره مرکزی تا باروی بیرونی گرداگرد شهر قرار داشته‌اند). مصالح مورد استفاده در بناها در بخش مرکزی شهر و همچنین در بخش سکونتی مردم عادی از خشت بوده است. در این میان دو استثنا وجود دارد، بنای چهار تاقی موسوم به تخت‌نشین که با سنگ تراشیده شده ساخته شده و برج مرکزی شهر که با نام ” تیربال ” در متون تاریخی از آن نام برده شده است.

ساختار برج مانند موسوم به” تیربال”(آنگونه که در کتابهای تاریخی از آن اسم برده شده است)، درست در نقطه مرکزی شهر اردشیرخوره قرار گرفته است. این برج، ستونی مربع شکل با طول هر ضلع ۹ متر و ارتفاع حدود ۳۰ متر است و با سنگ و ملاط گچ وآهک ساخته شده است. این ستون در واقع هسته یک برج پله­دار بوده که پله ها و دیوار بیرونی آن از بین رفته است. به نظر می‌رسد ابعاد اصلی برج مربعی با ابعاد هر ضلع، ۲۰ متر مربع بوده است. نخستین بازدید‌کنندگان محوطه این تصور را داشته‌اند که برج مذکور دارای یک پلکان بیرونی و شکل نهایی خود برج نیز به صورت زیگورات بوده است تا اینکه باستان‌شناس آلمانی، ارنست هرتسفلد، شکل واقعی آن را شناسایی نمود. در ارتباط با کارکرد برج مورد بحث باید به کاربرد نظامی و امنیتی آن اشاره کرد. در واقع از فراز این بنا با استحکامات قرار گرفته در ارتفاعات دره تنگاب که راه اصلی ورود به دشت فیروزآباد به شمار می‌رود، ارتباط بصری برقرار بوده است. همچنین این برج به عنوان نقطه مرکزی برای طرح‌ریزی پلان مدور شهر اردشیر خوره و همچنین تقسیم‌بندیهایی که در اراضی دشت فیروزآباد در زمان اردشیر صورت گرفته بود، مورد استفاده قرار گرفته است.