کلیسای هفتوان _نمادی باقی مانده از دوره صفوی

لازم به ذکر است سلماس دارای  ۲۴ کلیسای تاریخی ثبت  شده در فهرست آثار ملی است که متعلق به جامعه ارمنیان ایران است که این کلیسا ها شامل هفتوان ، سرنیق، سور، پکاچیک،  قلعه سربنا، مارسرگیز، درشک، قزلجه، گلزان، آفتارخان، زاویه جیک، گیلذان، تازه شهر، سوره، آخته خانه، چهریق، شیطان آباد، گلشان، محلم (دو مورد)، سرای ملک،  عیان، کوچشمک و پته ویر است.

برای بازدید از این کلیسای دوره صفوی، پس از طی حدود یک ساعت و ۱۰ دقیقه  از ارومیه( مرکز استان آذربایجان غربی) به سلماس وارد می شویم و برای دیدن این کلیسا به روستایی به همان نام در دهستان زولا چای می رویم.

کلیسای گئورگ مقدس به همراه بقایای تئاتر هفتوان در هسته اولیه روستا در محوطه وسیعی که دور تا دور آن حصار کشی شده واقع شده است.

در خصوص تاریخچه اثر در منابع مختلف به دوره های متفاوتی اشاره شده است اما در جبهه ورودی بنا چندین کتیبه به خط ارمنی در دیوار کار گذاشته شده است و بنای اولیه آن به قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی می‌رساند. اما در دوران صفوی بازسازی شده است. (رحمانی اهرنجانی؛ مهرداد، یادگارهای تمدن‌های کهن سلماس، سلماس: نوبل، ۱۳۸۵، صص۸۱ و ۸۲)

«در وب سایت فرمانداری سلماس سال تأسیس بنا را ۱۶۵۲ میلادی دانسته‌اند.

در وب سایت کلیساهای آذربایجان غربی  قدمت کلیسا را به سال ۱۶۲۵ میلادی نسبت داده‌اند.

در مطالعات آرشیو سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی وگردشگری استان، قدمت بنا با استناد به گفته‌ افراد محلی ساکن در روستا، ۱۲۰۰-۹۰۰ هجری قمری ذکر شده است.

در وبلاگ توحید ملک‌زاده دیلمقانی، نویسنده کتاب تاریخ ۱۰ هزار ساله سلماس در این‌باره چنین آمده است: این کلیسا به امر شاه عباس احداث شد و در زلزله سال ۱۳۰۹ سلماس تخریب و چند سال بعد مرمت شد. (طرح تعیین حریم کلیسای هفتوان ، مهندسین مشاور پندار پایدار، ۱۳۸۷ ،  ص ۳۴ )

با مقایسه تطبیقی این کلیسا با کلیساهای مشابه منطقه به لحاظ الگوی پلان , شیوه ساخت و مصالح به کار رفته به احتمال قریب به یقین تاریخ احداث بنا به قرن ۱۷ میلادی ومقارن دوره صفویه می رسد.

در جوار این کلیسا بقایای سر در تئاتر هفتوان نیز واقع شده است. این بنا در اثنای اشغال روس‌ها در جنگ جهانی اول و بعد از سال ۱۹۱۴ میلادی ساخته شده است و از آن به عنوان محل برگزاری تئاتر استفاده می‌شده است.

در سال‌های اخیر در مجاورت این محل بشقاب‌های چینی و ظروف فلزی با آرم تزار به‌دست آمده است.

از بنا جزء یک سر در زیبا به فرم سنتوری و چند دیوار و پایه‌های مخروبه چیزی باقی نیست. ( بی‌نام، گزارش کلیسای هفتوان آرشیو سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی،‌ سال ۱۳۸۰)

پلان کلی بنا به شکل دو مستطیل مجاور هم است. ابعاد خارجی مستطیل بزرگ تر که شامل سالن اصلی کلیساست ۱۵ ×  ۳/۱۳ متر است و مستطیل کوچک تر نیز که شامل محراب و فضاهای پیرامون آن بوده مربعی به ابعاد  ۵/۹ × ۷/۹ متر است.

الگوی پلان از از فرم بازیلیک تبعیت می کند.در پلان های با الگوی بازیلیک محور طولی تعیین کننده  شالوده فضایی کلیسا محسوب می شود.

قرارگیری محراب این کلیسا در منتهی‌الیه شرقی بدنه کلیساها اصلی است که بسیاری از کلیساهای جهان از آن تبعیت می‌کنند.

ورودی بنا در ضلع غربی پلان واقع شده که شامل دو طاق نمای تو در تو به ارتفاع ۸/۴ متر و ۳/۴ متر است. در داخل طاق نماها درب ورودی واقع شده و از طریق آن وارد سالن اصلی کلیسا می شویم.

برای عبور از در ورودی کلیسا کمی باید سر خم کنی تا وارد محوطه داخلی کلیسا شوی،نقل شده است که علت کوچک درست کردن درب ورودی کلیساها نسبت به سایر درب ها، حالت تعظیم گونه داشتن و احترام به محل مقدس است.

با ورود از در کلیسا به فضای داخلی، چهار ستون موجود نظر هر بیننده ای را جلب می کند، بر روی این ستون ها و دیوار های پیرامون طاق هایی با قوس جناغی اجرا شده است.

در قسمت مرکزی و بر روی چهار ستون ذکر شده یک گنبد رک دوازده ترک اجرا شده است. در ساقه گنبد دوازده نورگیر اجرا شده است که هنگام بازسازی مجدد گنبد بعد از زلزله ۱۳۰۹، ساقه آن را با مصالح چوبی و پوشش گنبد را بسیار سبک اجرا کرده‌اند.

پوشش سایر قسمت‌های بنا (ناوهای جانبی و قسمت محراب و سرودخوان) از نوع طاق و تویزه است.

در ضلع غربی این گنبد برج ناقوس کلیسا قرار دارد که این برج نیز گنبد رک کوچکتری تا کف پشت بام است.

در ضلع شرقی سالن اصلی فضایی است که در کلیساهای ارامنه این فضا محلی برای دعا خواندن و سرود خوانان است.

در دو ضلع شمالی و جنوبی فضای سرود خوانان طاق نماهایی تعبیه شده و در منتهی علیه این فضا محراب کلیسا و اطاق های طرفین آن قرار گرفته اند.

تفکیک حریم سه بخش اصلی  کلیسا یعنی محل عوام  , محل سرود خوانان  و محراب با ایجاد اختلاف سطح ما بین آنها صورت گرفته چنان که محل سرود خوانان بالاتر از محل عوام و محراب بالاتر از محل سرود خوانان قرار دارد.

محراب بنا دارای پلان نیم دایره‌ای است و در دو طرف آن دو درب کوچک با قوس هلالی تعبیه شده است که به فضای پشت محراب راه دارد در جناحین محراب همچون اکثر کلیساهای منطقه، دو اتاق تعبیه شده است. در زبان ارمنی به این اتاق‌ها آونداتون (Avandaton) به معنی محل امانت می‌گویند. معمولاً در اتاق جانبی جنوبی وسایل کشیش و در اتاق جانبی شمالی اشیاء و لوازم مورد استفاده در مراسم مذهبی نگهداری می‌شود.

نماهای داخلی بنا تا ارتفاع ۶۰ سانتی متر ازاره سنگی و پس از آن اندود گچ است و تزئینات خاصی در آنها انجام نشده است.

نماهای خارجی نیز با سنگ های آهکی و در قسمت  طاق نماهای ورودی با سنگ های سیاه آذرین اجرا شده است.

کلیساها علاوه بر اینکه مکان مقدسی برای ارامنه هستند،برای ما مسلمانان نیز حرمت و قداست دارند. با بازدید از کلیساهای تاریخی انگار به همان دوران سفر کرده ای و زمان از حرکت ایستاده است.

در مسیر حرکت به سلماس در آذربایجان غربی دیدن این کلیسای زیبا را از دست ندهید.

مرتبط:

آذربایجان _سرزمین قلعه‌ها

سفر کلیبر _بهشت آذربایجان

کلیسای سرکیس مقدس، بزرگترین کلیسای ارامنه تهران