آسباد ها و فرهنگ قابل تامل آن‌ها

 رجبعلی لباف خانیکی اظهار کرد: باد یا هوای متحرک یکی از آن موهبات الهی بود که در تعدیل درجه حرارت و پراکندن بذر گیاهان و جابه‌جا کردن ابرها و لطافت فضای زندگی اولیه بشر  نقش بزرگی ایفا می‌کرد.

وی خاطرنشان کرد: پس از دوران یکجانشینی انسان نیز باد در زندگی او تاثیرگذار بود. شعله‌ور کردن آتش، برافروختن آتش در کوره‌های کوچک صنعتی و اجاق‌ها و تنورها با دمیدن باد صورت می‌گرفت، عامل حرکت قایق‌ها و کشتی‌ها در دریاها باد بود و… .

وی افزود: اما بیشترین و ملموس‌ترین استفاده از باد در صحنه زندگی روزمره، در امر جدا کردن گندم از کاه و آرد کردن گندم و دیگر غلات در «آسباد» بود که در بخش اول به فلسفه وجودی و پراکندگی جغرافیایی آن‌ها از جمله سیستان اشاره کردیم.

در این قسمت جایگاه و کارکرد آسبادهای منطقه خواف به ویژه «نشتیفان» را مرور می‌کنیم.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: شهرستان خواف در جنوب شرقی خراسان رضوی و هم‌ مرز با کشور افغانستان است. این منطقه گذشته پرشکوهی داشته و چهار شهر زوزن، سلامه، خرگرد و سنگان هر یک جایگاه والایی در عرصه فرهنگ و تمدن داشتند و بزرگانی را در خود پرورش دادند که آثار و ابنیه پر شکوه آن دوران طلایی در میان ویرانه‌های آن شهرها برجای مانده است؛ مانند مسجد عظیم ملک‌زوزن، بقایای مدرسه نظامیه و مدرسه باشکوه غیاثیه در خرگرد، مسجد جامع و مسجد گنبد در سنگان و کوشک سلامه.

لباف خانیکی افزود: خواف در مسیر باریکه پستی به عرض متوسط حدود ۱۰۰ کیلومتر میان رشته‌کوه‌های چهل‌تن در شمال و سیاه‌کوه در جنوب قرار گرفته و بادهای ۱۲۰ روزه که به بادهای سیستان و هرات مشهورند و از اواخر اردیبهشت از کوه‌های «هیمالیا» و «بابا» در افغانستان بر می‌خیزند، تا پایان شهریور ماه آن باریکه گذرگاه را از شرق به غرب به سمت کویر نمک در می‌نوردند. همان‌ گونه که جریان دیگری از آن باد دشت سیستان را به سمت کویر لوت و سواحل عمان در می‌نوردند. آن بادها، اگرچه خساراتی به همراه داشته و دارند ولی در آن سرزمین‌های گرم و کم باران از سویی موجب اعتدال نسبی هوا  و جابه‌جایی ابرها می‌شوند و از سوی دیگر انرژی حاصل از باد این امکان را فراهم می‌آورده تا در منطقه، آسبادهایی ساخته شوند و در تهیه آرد و فراهم آوردن قوت مردم به کار آیند.

وی  ادامه داد: در منطقه خواف بیش از ۱۵۰ آسباد وجود داشته که بیشتر آن‌ها در آبادی‌های روی یا رود ( خواف فعلی)، خرگرد، سنگان، نشتیفان، لاج، برآباد و نیازآباد به صورت انفرادی یا مجموعه قرار داشتند. در حال حاضر فقط در نشتیفان واقع در ۲۳ کیلومتری جنوب شهر خواف دو مجموعه از آن‌ها نزدیک به یکدیگر برجای مانده و  به قدری جاذبه دارند که همه روزه خیل گردشگران را به خود جلب می‌کنند. آسبادهای نشتیفان به لحاظ ساختار و کارکرد مشابه آسبادهای سیستان و نهبندان هستند، با این تفاوت که بالاخانه آن‌ها بر خلاف آسبادهای سیستان که گردند، پلان مربع دارند.

این پژوهشگر و باستان‌شناس گفت: هر یک از مجموعه‌ها متشکل از چند آسباد مجاور یکدیگرند که معمولا بر بلندترین پشته و خالی از درخت و ابنیه معارض دیگر احداث می‌شدند و به همین دلیل آسبادهای نشتیفان همجوار با گورستان، خالی از درخت هستند.

لباف خانیکی عنوان کرد: فرهنگ آسبادها قابل تامل است، زیرا هر یک از اجزا و اندام‌های کوچک و بزرگ آسباد نام با مسمایی داشته که خود به تنهایی  قابلیت این را دارد که در قالب کتاب یا مقاله جامعی تنظیم شود.

وی تصریح کرد: هر آسباد در کلیت از دو جزء «سرٍ آسیا» یا به تعبیر دهخدا «آس‌خانه» و «بالاخانه» ساخته شده‌اند. آس‌خانه سالن یا اطاق هم کف است که دارای وسعت نسبتا زیاد است و بالاخانه اطاقی مربع شکل و ایوان مانند بر بام آس‌خانه قرار دارد و در هر کدام تاسیساتی را شامل می‌شوند که کارکرد آن‌ها با یکدیگر به آسباد واقعیت می‌بخشند.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی افزود: مهندسانی که آسبادهای نشتیفان را ساخته‌اند به همه جوانب امر توجه داشته و کوشیده‌اند حداکثر استفاده از انرژی باد را کسب کنند  تا جایی‌که علاوه بر آرد کردن گندم، حتی در بیختن و پاکسازی گندم‌ها نیز از طریق کانالی، باد را به داخل آس‌خانه منتقل کرده و مورد استفاده قرار می‌دادند.

لباف خانیکی اظهار کرد: نوع خاص معماری و مرمت، تهیه و انتقال سنگ‌ها از دوردست، نوآوری‌هایی جهت باز و بسته کردن ابزارآلات، تعویض قطعات فرسوده، کم و زیاد کردن فاصله سنگ‌ها از یکدیگر، اقدام جهت ریز و درشت کردن آرد، کم و زیاد کردن سرعت سنگ، به حرکت در آوردن یا توقف سنگ از جمله ترفندها و نوآوری‌های مهمی بوده که بارها در آسبادهای نشتیفان تجربه شده است.

منبع:ایسنا

مرتبط:

پایان مرمت اضطراری مجموعه تاریخی کبودانی خواف

آسبادهای خواف نشانه ای از خلاقیت پیشینیان

آسبادهای نشتیفان خواف به خدمت گرفتن هنرمندانه باد