حمام‌های بازار بزرگ زنجان
حمام‌ها نقش قابل‌توجهی در انتقال آداب‌ورسوم و آیین‌ها و مناسک، ادبیات شفاهی و سایر ابعاد فرهنگی جامعه ایفا می‌کردند. یکی از این سنت‌های خوب و ماندگار در ایران نیز فرهنگ حمام و آیین‌ها و مراسم‌های مرتبط با آن است هر چند که امروزه بسیار نقش و شکل آن تغییر پیدا کرده است.
بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده ایران واقع در شهر زنجان است. بازار زنجان از مکان‌های تاریخی و قدیمی و دیدنی شهر زنجان و ایران است که به‌نوبه خود یک اثر هنری تمام‌عیار محسوب می‌شود. اماکن تاریخی و تفریحی بسیاری در این بازار وجود دارد. در این بخش حمام‌هایی که در بازار بزرگ زنجان ساخته‌شده است؛ که در ذیل نام‌برده می‌شود. توضیحات کامل در قسمت حمام‌های بازار زنجان شرح داده‌شده است. ۱-گرمابه حاج ابراهیم. ۲- گرمابه حاج داداش. ۳- گرمابه حسینیه. ۴- گرمابه فراش‌باشی. ۵- گرمابه بلوری (قوشا). ۶- گرمابه میرلی. ۷- گرمابه سینا. ۸- حمام قیصریه (سید). تمامی این گرمابه‌ها که موقعیت مکانی آن‌ها پیرامون بافت قدیم بازار زنجان قرار دارد و با علم با اینکه بازار تاریخی زنجان علاوه بر عملکرد اقتصادی، فرهنگی و مذهبی به‌عنوان اصلی‌ترین مسیر ارتباطی و خدماتی محسوب می‌شدند، از اهمیت بالایی برخوردارند.
از طرفی معماری و فرم گرمابه‌های تاریخی شهر، نوع تزئینات و مواد و مصالح به‌کاررفته در این بناها و ایجاد پیچ‌وخم‌های طول مسیر، جهت دستیابی به گرمخانه‌ها بر اساس محاسبات مهندسی و به‌صورت کاملاً دقیق ساخته‌شده‌اند. در ساخت گرمابه‌ها از ساختار چهار ایوانی و گنبد اصلی و در بعضی دیگر از چهار ایوانی کم‌عمق و به‌کارگیری ستون در بینه و گرمخانه استفاده‌شده است. گرمابه‌های تاریخی استان زنجان به دلیل هوای سرد و قرار گرفتن در منطقه کوهستانی، بیشتر از لاشه‌سنگ همراه با ملاط گل و پوشش کاه‌گل به‌عنوان عایق، استفاده‌شده است. این گرمابه‌ها در عمق ۳.۵ تا ۴.۵ متری سطح زمین قرارگرفته‌اند؛ که از خاک به‌عنوان یک عایق طبیعی استفاده‌شده است، ضمن اینکه این بناها، در مقابل زلزله مقاومت بیشتری دارند. تمامی این آثار تاریخی در دوره قاجار احداث‌شده است و کاملاً منطبق با رشد و توسعه بازار به وجود آمده‌اند.
گرمابه حاج ابراهیم، متعلق به نسل پنجم مالک فعلی (آقای ابراهیم سرمدیان) هست. این بنا از جمله ابنیه عام‌المنفعه و اوقافی بوده که به‌صورت استیجاری در تحت اختیار خانواده سرمدیان هست. این بنا در راسته‌بازار بالا، کوچه سقّالر، ضلع جنوبی بازار قرارگرفته است. ورودی اصلی این بنا رو به شمال (به‌طرف بازار) بوده که در سمت چپ و در کنار آن درب بزرگی چوبی، برای استفاده و دسترسی به پشت‌بام و یا موتورخانه فعلی قرارگرفته، نمای ورودی بنا در حال حاضر ساده و بدون تزئینات خاصی با روکشی از سیمان‌سفید هست. در بدو ورود به حمام و قبلاً از وارد شدن به هشتی، با ایجاد سه پله اختلاف ارتفاع بین کف کوچه و هشتی (در حدود ۱۱۵ سانتی‌متر) حل‌شده است. هشتی مزبور به شکل مربع‌مستطیل و در جهت شرقی غربی بوده که در دو ضلع شرقی غربی آن دو مدخل دیده می‌شود.
گرمابه حاج داداش. یکی از قدیمی‌ترین بناهای تاریخی شهر زنجان است. این بنا که قدمت آن به‌طور تقریبی به ۱۵ الی ۲۰۰ سال پیش، اوایل دوره قاجار، می‌رسد توسط معماری که حمام به نام او منسوب است، در وسط بازار زنجان که از دوران صفویه به بعد مرکز دادوستد و فرهنگ بومی و محلی بوده و این مرکزیت را تاکنون حفظ کرده، واقع‌شده است. این مجموعه تا سال ۱۳۶۸ به‌عنوان حمام مورداستفاده بود. سپس به مدت ده سال بدون استفاده ماند تا اینکه در اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۷۷ مرمت و بازسازی آن برای تبدیل به مکانی فرهنگی و خدماتی آغاز و در سال ۱۳۷۸ به بهره‌برداری رسید. این بنا امروزه با حفظ بافت حمام و اندکی تغییر و ایجاد تزیینات زیبای سنتی به‌عنوان سفره‌خانه برای پذیرایی گردشگران و اهالی شهر استفاده می‌شود.
گرمابه حسینیه در محله قدیمی معروف به حسینیه و چسبیده به حسینیه اعظم زنجان (ضلع جنوب شرقی) واقع‌شده است. به‌طوری‌که از نام بنا پیداست، این گرمابه به‌عنوان یکی از متعلقات مجموعه حسینیه اعظم بوده و به همین دلیل نیز ساخته‌شده است. این گرمابه تا چند سال اخیر نیز فعال بوده ولی امروزه تبدیل به انباری شده است. با عنایت به ارزش تاریخی فرهنگی وهمچنین نوع معماری این بنا در سال ۱۳۷۸به شماره ۲۳۷۹ در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسیده و از همان تاریخ هرگونه دخل و تصرف و یا ساخت‌وساز در آن بدون کسب مجوز از سازمان میراث‌فرهنگی ممنوع اعلام‌شده است
گرمابه فراش‌باشی از جمله بناهای عام‌المنفعه با مالکیت شخصی است. سربینه این حمام فضایی مربع شکل است که با ایجاد قوس‌های فراوان به ۱۶ ضلع رسیده است. روشنایی سربینه با تعبیه یک نورگیر بزرگ در وسط گنبد و چهار نورگیر کوچک‌تر در چهار طرف اصلی تأمین می‌شود. این حمام با استناد به قطعات کاشی منقوش با زمینه‌ای به رنگ زرد با نقوش برجسته گل‌وبوته به رنگ سبز که از جمله کاشی‌های مشخص دوره قاجار است و با توجه به شواهد و مدارک موجود از جمله مقایسه نقشه بنا با دیگر حمام‌های شهر زنجان که تاریخ مشخصی دارند متعلق به اوایل تا اواسط قاجار است.
گرمابه میرلی این حمّام در بافت قدیمی شهر زنجان ضلع جنوبی بازار پایین و در کوچه میر بها واقع شده است. ورودی بنا، رو به شرق بوده و عرض آن ۱/۲۰ متر است. بعد از ورودی نه پله که هر پله ۲۵ سانتی‌متر ارتفاع دارد ایجاد گردیده که به سربینه متّصل می‌شود. حدّ فاصل بین سربینه و ورودی دربی چوبی تعبیه‌شده است.
گرمابه قوشا حاماملار یا حمام دوقلوی حاج معین‌الدین در کوچه‌ی تکیه اصغریه به‌طرف توپ آغاجی (اداره میراث‌فرهنگی) در منطقه پرتراکم انسانی و اقتصادی در نزدیکی سایت بازار پائین (آشاغی باش) که به خاطرعدم توجه یکی از این حمام‌ها در اوایل بعد از انقلاب مخروبه شد و دومی به‌مرور خراب و توسط شهرداری مسطح شده و تبدیل به میدان میوه‌فروشی به‌صورت غرفه‌بندی شد (بازارچه میوه و تره‌بار مهرماه ۱۳۸۵).
گرمابه قیصریه، از بناهای دوره قاجار است در داخل شهر زنجان در بازار قیصریه قرارگرفته بود که و جلوه زیبایی به بازار بخشیده است. حمام قیصریه به سبک بیشتر حمام‌های تاریخی ایران یک بینه بزرگ دارد که در گذشته محلی برای درآوردن یا پوشیدن لباس بوده است که سال‌ها پیش قبل از ثبت ملی تخریب شد.
گرمابه سینا در شهر زنجان که در دوره اخیر ساخته‌شده است؛ و به سبک سنتی است.
منبع: میراث آریا
مرتبط:
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.