با زیباترین کاخ های ایرانی آشنا شوید!
این دو بیتی را حکیم عمر خیام نیشابوری سروده است. نگاهی گذرا به تاریخ ایران و آثار برجای مانده از پیشینیان نشان می‌دهد که از میان صدها و هزاران کاخ و کوشک شکوهمند و پرزرق و برقی که شاهان و حكمرانان برای خود ساختند، تنها شمار اندکی از آنها به جای مانده است و از میان این شمار اندک نیز، تعداد کمی از آنها که به زمان ما نزدیک‌تر بوده‌اند، صحیح و سالم مانده‌اند؛ بقیه ویران و نیمه ویران هستند.
آن قصر که بر چرخ همی زد پهلو بر درگه او شهان نهادندی رو
دیدم که بر کنگره‌اش فاخته‌ای بنشسته همی گفت که کو کو کو کو؟
با این حال، حساب معماران و هنرمندانی که این کاخ‌ها را بنا کردند و هنرها یا فنونی که در آنها به کار گرفته شده، از حساب صاحبان‌شان جداست؛ از آنجا که این دست بناها با صرف هزینه‌های هنگفت ساخته می‌شدند و بهترین معماران و هنرمندان هر عصر برای ساخت‌شان گرد هم می‌آمدند، آنها را باید از بهترین نمونه‌های معماری ایرانی به شمار آورد؛ چندان که امروزه نیز از بزرگ‌ترین سرمایه‌ها و جاذبه‌های گردشگری ایران محسوب می‌شوند.
این بار بعضی از کهن‌ترین، بزرگ‌ترین، مهم‌ترین و زیباترین کاخ‌های تاریخی ایران از دوره هخامنشی تا پایان دوره قاجار اختصاص دارد. از ۱۵ کاخی که در اینجا از آنها یاد می‌کنیم، هفت کاخ (یا مجموعه کاخ) در فهرست میراث فرهنگی جهان به ثبت رسیده‌اند و این خود گویای ارزش‌های تاریخی، هنری، معماری و دانش و تجربه به کار رفته در آنهاست.
مرودشت؛ تخت جمشید
تخت جمشید معروف‌تر از آن است که نیاز به معرفی داشته باشد. ساخت این کاخ که اکنون بقایای آن در صفه‌ای به وسعت ۱۲۵ هزار متر مربع پراکنده شده است، در زمان سلطنت سومین شاه هخامنشی، یعنی داریوش اول آغاز شد و تقریبا به مدت ۲۰۰ سال تا پایان دوره هخامنشی، ساخت بناهای مختلف در آن ادامه داشت.
تخت جمشید، تختگاه تشریفاتی هخامنشیان بود و خصوصا در نوروز، شاهان این سلسله نمایندگان ملت‌های تابع خود را در آن به حضور می‌پذیرفتند و هدایای‌شان را دریافت می‌کردند.تخت جمشید از بناهای متعددی مانند دروازه ملل، آپادانا، کاخ صد دروازه، کاخ هدیش، کاخ تچر، کاخ سه دروازه، حرمسرا و خزانه تشکیل شده اما نکته جالب اینجاست که ماهیت بعضی از کاخ‌ها و بناهای موجود در آن هنوز به طور دقیق شناخته نشده است و از این آثار با نام‌هایی مانند کاخ‌های «ج» و «چ» و «د» نام می‌برند.
اصفهان؛ عالی قاپو
کاخ عالی قاپو در میدان نقش جهان اصفهان قرار دارد و در زمان شاه عباس اول صفوی و جانشینانش، مرکز فرمانروایی دولت صفوی و جایگاه پذیرایی از سفیران خارجی بود. در آن زمان ساخت بنایی شش طبقه با مصالحی از قبیل چوب ، آجر ، گچ و آهک یک شاهکار بزرگ معماری به شمار می‌آمد و آن را در جایگاه یک آسمان‌خراش قرار می‌داد.
شاه عباس در سفری که به نجف اشرف داشت، دروازه قدیمی بارگاه حضرت علی(ع) را تعویض کرد و دروازه قدیمی را به اصفهان آورد و در ورودی کاخ عالی‌قاپو نصب کرد و احتمالا به همین علت بود که این کاخ را علی قاپو (دروازه علی) خواندند و بعدا به عالی قاپو (دروازه عالی) تغییر نام داد.
زیباترین بخش این کاخ تالار موسیقی آن است که تزئینات گچ بری آن علاوه بر زیبایی و نفاست موجب طنین زیباتر اصوات موسیقی می‌شود. بعضی پژوهشگران بر این باورند که ایوان معروف عالی قاپو چند دهه پس از ساخت این بنا به آن افزوده شده است.
پاسارگاد؛ کاخ‌های کوروش
پاسارگاد به معنای اردوگاه پارسیان است. اینجا همان جایی است که کوروش در نبردی سرنوشت‌ساز، آخرین شاه دولت ماد را شکست داد و امپراتوری هخامنشی را بنیان نهاد. او این نقطه را به عنوان پایتخت خود برگزید و کاخ‌هایش را در آن بنا کرد.
اکنون در پاسارگاد بقایای دو کاخ مربوط به زمان کوروش دیده می‌شود که هر دو همراه با سایر آثار موجود در این منطقه در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شده‌اند. نخستین آنها کاخ بار عام است که با حدود ۲۵۰۰ متر مساحت جایی برای ملاقات کوروش با مقامات ملل مختلف تحت فرمانروایی هخامنشیان بوده است.
دیگر کاخ موجود در پاسارگاد کاخ اختصاصی است که اقامتگاه کوروش بوده و حدود ۱۳۰۰ متر از آرامگاه او فاصله دارد. کاخ‌های پاسارگاد در طول زمان آسیب فراوان دیده‌اند اما یکی از مهم‌ترین علل ویرانی آنها این است که در قرن هفتم هجری با استفاده از مصالح سنگی این کاخ‌ها مسجد و کاروانسرایی را در پاسارگاد بنا کردند.
شوش؛ آپادانای داریوش
امپراتوری هخامنشی (سده ششم تا سوم پیش از میلاد) دارای سه پایتخت در تخت جمشید، شوش و هگمتانه بود. از این میان، شهر شوش در خوزستان به عنوان تختگاه زمستانی شاهان هخامنشی مورد استفاده قرار می‌گرفت و کاخ‌های سلطنتی بزرگی در آنجا ساخته شد.
یکی از این کاخ‌ها، کاخ موسوم به آپادانای شوش است که بیش از ۱۰ هزارمتر مربع مساحت دارد و دارای بیش از ۱۱۰ فضای معماری کشف شده است. این کاخ در زمان سلطنت داریوش اول یعنی در اواخر سده ششم پیش از میلاد ساخته شده و از نظر سبک و سیاق معماری بسیار شبیه بناهای داریوش در تخت جمشید است.
آپادانای شوش در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار توسط یک زوج فرانسوی به نام مارسل دیولافوا و مادام ژان دیولافوا از زیر خاک بیرون کشیده شد و بسیاری از آثار آن مانند سرستون سنگی عظیم به شکل گاو و نیز کاشی‌های خشتی نقش برجسته با تصویر سربازان گارد جاویدان هخامنشی به موزه لوور پاریس منتقل شد.
فیروزآباد فارس؛ کاخ اردشیر
اردشیر بابکان سرسلسله حکومت ساسانیان است که این سلسله را بنیان نهاد و مذهب زرتشتی را در ایران رسمیت بخشید. او در تختگاه خود که شهر گور (فیروز آباد امروزی) در ایالت فارس بود، کاخ بزرگی را بنا نهاد که افزون بر ۹هزارمتر مربع مساحت داشت و بر آثار معماری پس از خود تأثیر شگرفی گذاشت.
در واقع کاخ اردشیر یکی از منابع مهم برای پژوهش درباره معماری دوره ساسانی و تأثیر آن بر معماری ایران در دوره اسلامی است. مهم‌ترین بخش کاخ اردشیر سه تالار گنبددار بزرگ است که مجموعا تالار بار عام را می‌سازند و گنبد فوقانی آنها از نظر فنون معماری در ۱۸۰۰ سال پیش اهمیت فراوان دارد. دو بخش دیگر کاخ جنبه اداری و مسکونی داشتند. ایوان بزرگ کاخ نیز با ۲۸ متر طول، ۱۴ متر عرض و ۱۸ متر بلندا، نمونه اولیه ایوان‌هایی اند که بعدا در ایوان مدائن به اوج شکوه خود رسیدند.
تیسفون؛ طاق کسرا
طاق کسرا یا ایوان مدائن امروزه در قلمرو کشور عراق قرار دارد اما از نظر تاریخی و معماری و بازتابی که در شعر و ادب پارسی داشته، آنقدر مهم است که نمی‌توان از کاخ‌های باستانی ایران نام برد و از این کاخ یاد نکرد. در دوره‌ای طولانی از عصر ساسانیان، پایتخت ایران بر کرانه رود دجله قرار داشت.
این تختگاه مجموعه‌ای بود از هفت شهرک که اعراب آن را مدائن (جمع مدینه) می‌خواندند. ایوان مدائن یا طاق کسرا که ضیافت‌های سلطنتی در آن برگزار می‌شد، در شهرک اسبانبر قرار داشت و احتمالا در زمان خسرو اول، انوشیروان ساخته شد. آنچه چشم بینندگان این کاخ را خیره می‌کرد، عظمت طاق ایوان آن بود که در زمان خود یک شاهکار معماری تمام عیار به شمار می‌آمد. این طاق، منبع الهام بزرگی در معماری ایران بوده است و در دوره جدید بناهایی چون سردر موزه ملی ایران (ساخته آندره گدار) و طاق زیرین برج آزادی (ساخته حسین امانت) با الهام از آن ساخته شده‌اند.
متاسفانه در سال ۱۸۸۸ میلادی بخش‌هایی از این طاق فروریخت و اکنون نیز نیازمند مرمت اساسی است. افزون بر طاق کسرا، بقایای سایر کاخ‌های ساسانی در حول و حوش آن باقی مانده است. همچنین مزار سلمان فارسی، صحابه ایرانی پیامبر اسلام(ص) کنار طاق کسرا قرار دارد.
قزوین؛ کاخ چهلستون
صفویه دیرپاترین سلسله تاریخ ایران پس از اسلام هستند که به مدت ۲۲۷ سال در این سرزمین حکومت کردند. اولین پایتخت آنها در تبریز بود، پایتخت سپس به قزوین منتقل شد و نهایتا به اصفهان رفت. یکی از آثار تاریخی قزوین که یادگاری از پایتختی این شهر در زمان شاه تهماسب اول صفوی است، کاخ چهلستون است.
این کاخ، تنها باقیمانده ارگ سلطنتی آن دوران است که از گزند حوادث روزگار در امان مانده و نسبت به کاخ چهلستون اصفهان چند ۱۰ سال قدیمی‌تر است. با این حال هم ساختار معماری آن و هم تزئیناتش به نسبت چهلستون اصفهان آسیب‌های بیشتری را متحمل شده است. این عمارت که در میانه باغ بزرگی قرار گرفته، در دوران قاجار توسط سعد السلطنه فرماندار قزوین مرمت شد و به عنوان مرکز حکومتی مورد استفاده قرار گرفت. اما در دوره پهلوی کارکرد حکومتی خود را از دست داد و اکنون جایگاه موزه خوشنویسی است.
سروستان فارس؛ کاخ بهرام گور
هرچند شهر سروستان در استان فارس، امروزه شهری کوچک و آرام است اما در دوره ساسانیان یکی از مهم‌ترین شهرهای جنوب ایران بود و جای تعجب نیست که یکی از سالم‌ترین کاخ های بازمانده از این دوره را در سروستان مشاهده کنیم.
به درستی معلوم نیست که این کاخ در چه مقطعی از دوره ۴۰۰ ساله ساسانی ساخته شده است اما بعضی منابع تاریخی آن را به بهرام پنجم معروف به بهرام گور نسبت داده‌اند و چون کاخ سروستان، کاخ نسبتا کوچکی است، عده‌ای از پژوهشگران این گمان را مطرح كرده‌اند که این کاخ احتمالا به صورت موقت و در ایام شکار مورد استفاده شاه یا شاهان ساسانی بوده است.
کاخ سروستان از لاشه سنگ و ملات به وسعت ۱۶۰۰ متر مربع ساخته شده و دارای دو ایوان و یک تالار مركزی با گنبدی بزرگ است. مهارت و ظرافتی که در کاربرد طاق‌ها و قوس‌های این کاخ به کار گرفته شده، موجب شده است که از آن با عنوان «کاخ طاق نماها و قوس‌ها» یاد شود.
بیشاپور فارس؛ کاخ شاپور و والریانوس
در ۲۵ کیلومتری غرب کازرون و در مسیر جاده بوشهر، بقایای یک شهر حدودا، ۱۸۰۰ ساله به نام «بیشاپور» خودنمایی می‌کند. این شهر در اوایل دوره ساسانیان توسط شاپور اول به پایتختی امپراتوری ساسانی برگزیده شد و پس از انتقال پایتخت به تیسفون واقع در عراق امروزی همچنان اهمیت خود را حفظ کرد.
یکی از آثار این شهر باستانی، کاخ شاهپور اول ساسانی است که تاثیر زیادی در معماری ایرانی داشته و سبک چهار ایوانی آن بعدها در دوران اسلامی، الهام‌بخش ساخت مساجد، مدارس و کاروانسراهای چهار ایوانی شد. در کنار این کاخ، ایوان موزائیک قرار دارد که موزائیک‌ها با نقوشی از چهره آدمیان و پرندگان و گل و بوته، زینت بخش موزه لوور پاریس و موزه ملی ایران اند.
در دوره شاپور اول، جنگ بزرگی میان سپاه ایران و سپاه روم درگرفت که به شکست رومیان و اسارت والریان، امپراتور روم انجامید. البته شخصیت شاپور در سطحی بود که امپراتور روم را به سیاهچال نیفکند، بلکه با نظارت خود او که در معماری سررشته داشت، در بیشاپور کاخی سه هزار متری برایش ساخت تا مثل یک اسیر محترم و خوش اقبال در آن زندگی کند.
تخت سلیمان؛ ایوان خسرو
در دوره ساسانی که دین زرتشت، دین رسمی ایران بود، سه آتشکده بزرگ در سه نقطه کشور وجود داشت. اول آذربرزین مهر در خراسان که آتش کشاورزان در آن روشن بود؛ دوم، آتشکده آذر فَرَنبَغ در فارس که به آتش موبدان زرتشتی اختصاص داشت و سوم آتشکده آذرگشسب در آذربایجان که آتش شاهان و جنگاوران در آن شعله‌ور بود.
این آتشکده سوم همان تخت سلیمان امروزی (از توابع شهرستان تکاب در استان آذربایجان غربی) است که با فضاهای معماری متنوع و جلوه‌های طبیعی مسحور کننده در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شده است. یکی از بخش‌های مهم مجموعه تخت سلیمان، ایوان خسرو است که اگرچه بخشی از آن فروریخته اما بزرگ‌ترین ساختمان موجود در تخت سلیمان به شمار می‌رود. اینجا بخشی از کاخ خسرو دوم پرویز (یا شاید خسرو اول، انوشیروان) بوده که متاسفانه در گذر زمان، بر اثر عوامل انسانی به خصوص حملات سپاهیان دشمن و نیز شرایط جغرافیایی منطقه مثل سرما و یخبندان‌های طولانی و زلزله‌های پی درپی صدمات زیادی دیده است.
این ایوان ۱۲ متر عرض، ۱۸٫۵ متر ارتفاع و ۲۷ متر عمق دارد و نشان می‌دهد که معماری دوره ساسانی برای ساختن سازه‌های عظیم به چه حدی از پیشرفت رسیده بود. در کنار ایوان خسرو، ساختمان‌ها و تالارهای دیگری مربوطه به دوره ساسانی وجود دارد که چه به عنوان جایگاه پذیرایی و استراحت و چه به عنوان فضاهای خدماتی کاربرد سلطنتی داشته‌اند و در واقع جزئی از معبد و آتشکده آذرگشسب نیستند.
تهران؛ کاخ گلستان
هسته اولیه کاخ گلستان در دوره شاه عباس صفوی و با ساخت یک چهارباغ در این محل شکل گرفت و بعدها کریم خان زند یک‌دست دیوانخانه و خلوت‌خانه در این محوطه ایجاد کرد.
هنگامی‌که تهران به وسیله آغا محمدخان قاجار به پایتختی برگزیده شد، کاخ گلستان در مقام جایگاه سکونت و حکمرانی شاهان قاجار قرار گرفت و تا پایان این دوره این وضعیت را حفظ کرد. کاخ گلستان مجموعه‌ای از کاخ‌ها و عمارات مختلفی است که در دوره شاهان مختلف، خصوصا فتحعلیشاه و نادرشاه ساخته شده‌اند و تلفیقی از معماری ایرانی و معماری اروپایی در سده هجدهم و نوزدهم میلادی را به نمایش می‌گذارند.
افزون بر اینها، در تمام بناهای کاخ گلستان اسناد و اشیای تاریخی و آثار هنری نفیس نگهداری می‌شود. این آثار عبارتند از هزاران برگه از مکاتبات و مراسلات دوره قاجار؛ ده‌ها تابلوی نقاشی از بزرگ‌ترین نقاشان ایرانی و اروپایی در سده نوزدهم و بیستم میلادی؛ مبلمان، ظروف، فرش‌ها، اشیای زینتی و دیگر اثاثیه مورد استفاده دربار قاجار و نیز هدایای نفیسی که از سوی سران دیگر کشورها مانند ناپلئون بناپارت، ملکه ویکتوریا و تزارهای روس به شاهان قاجار هدیه شده است.
اصفهان؛ کاخ هشت بهشت
کاخ هشت بهشت اصفهان از آثار دوره شاه سلیمان صفویه است که حدود ۴۵۰ سال پیش در حاشیه خیابان چهارباغ اصفهان ساخته شد. می‌گویند این کاخ هشت گوش دو طبقه، سکونتگاه هشت تن از زنان محبوب شاه سلیمان بوده است.
گردشگران اروپایی که کاخ هشت بهشت را دیده‌اند در وصف زیبایی آن و خصوصا تزئینات نفیس و چشم نوازش سخن بسیار گفته اند. در دوره قاجار این تزئینات تا حد زیادی آسیب دیدند اما در دوره معاصر تا حد امکان مرمت شدند. همچنین باغ بزرگی که یک زمان دورادور کاخ هشت بهشت را فراگرفته بود، از میان رفته و امروزه جای خود را به یک پارک بزرگ داده است.
شیراز؛ عمارت کلاه فرنگی
عمارت کلاه فرنگی شیراز به شکوه و بزرگی کاخ‌های صفویه یا حتی قاجاریه نیست و بلکه بازتابنده خلق و خوی ایلیاتی و مردم‌داری صاحبش، کریم خان زند است. این عمارت تاریخی که میان باغ نسبتا کوچکی در مرکز شهر شیراز قرار گرفته، بازمانده باغ بزرگ‌تری به نام باغ نظر است که در زمان زندیه، مرکز حکومتی شیراز محسوب می‌شد.
کریم خان در عمارت کلاه فرنگی که به سبک عمارت هشت بهشت اصفهان به صورت هشت گوش ساخته شده است، سفیران خارجی را به حضور می‌پذیرفت و از آنان پذیرایی می‌کرد. حتی بعد از مرگ نیز، پیکر او را در همین عمارت به خاک سپردند اما آغا محمد خان قاجار به خاطر کینه‌ای که از خاندان زندیه به دل داشت، همین که به سلطنت رسید، استخوان‌های او را از قبر خارج و در زیر یکی از پلکان‌های کاخ گلستان تهران دفن کرد. اکنون عمارت کلاه فرنگی جایگاه موزه پارس است و آثار تاریخی و هنری متنوعی – از جمله مربوط به دوره زندیه – در آن به نمایش درآمده است.
کلات نادری؛ قصر خورشید
نادرشاه افشار یکی از جنگاورترین مردان ایران و از نامدارترین چهره‌های جهان در جنگاوری و جهانگشایی است. او کسی است که موفق شد هندوستان را تسخیر کند و غنائم زیادی را از آن سرزمین به ایران بیاورد. نادرشاه به خاطر روحیه ایلیاتی و سرگرمی دائم به جنگ، مانند دیگر شاهان ایران دارای پایتخت نبود اما در بعضی شهرها عماراتی را از خود بر جای گذاشت؛ معروف‌ترین این عمارات قصر خورشید در شهر کوچک کلات نادری واقع در ۱۶۸ کیلومتری شمال شرق مشهد است.
آنچه این کاخ را میان بناهای تاریخی ایران متمایز می‌كند، گنبد استوانه‌ای شكل آن است كه از ۶۶ نیم ستون سنگی تشكیل شده است. می‌گویند قصر خورشید خانه نادر بوده اما كتیبه گنبدخانه‌اش كه سوره نبأ را بر آن نوشته‌اند، عده‌ای را به این باور رسانده كه قرار بوده است خانه ابدی نادر باشد.
این خانه دنیایی یا ابدی رو به باغی دلگشا چهره می‌‌گشاید، اما گویا سرداب‌های بزرگش جای نگاهداری جواهرات سلطنتی و نیز بعضی زندانیان بوده است. قصر خورشید به یاری هنرمندانی که نادر از هند به ایران آورده بود، ساخته شد و به این خاطر سنگ نگاره‌های دیواره بیرونی آن حال و هوایی کاملا هندی دارد.
اصفهان؛ کاخ چهلستون
کاخ چهلستون اصفهان پس از آن که شاه عباس اول پایتخت سلسله صفویه را از قزوین به اصفهان منتقل کرد، ساخته شد. سپس به وسیله شاه عباس دوم و برای پذیرایی از مهمانان خارجی دربار توسعه پیدا کرد. این کاخ به روزگار سلطنت شاه سلطان حسین، آخرین شاه صفویه دچار آتش سوزی شد و صدمات قابل توجهی دید و پس از سقوط این سلسله نیز حال و روز خوبی نداشت. اهمیت کاخ چهلستون بیش از همه به سبب دیوارنگاره‌های آن است که توسط بزرگ‌ترین هنرمندان عصر صفوی مانند رضا عباسی، محمد یوسف، محمد قاسم، معین مصور و افضل‌الحسینی کشیده شده‌اند.
بسیاری از این نقاشی‌ها در دوره قاجار جای خود را به نقاشی‌های کم مایه قاجاری دادند اما در ۷۰ سال گذشته کوشش بی وقفه‌ای صورت گرفته است تا نقاشی‌های صفوی را از زیر گچ خارج و مرمت کنند. بعضی از تابلوهای نقاشی بزرگ کاخ چهلستون مانند چالدران (نبرد شاه اسماعیل با عثمانی‌ها) و جنگ کرنال (فتح هند به دست نادرشاه) از آثار دوره قاجار هستند.
مرتبط:
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.