بیشترین توسعه و عمران حرم در دوران پادشاهان صفوی رخ داده

رجبعلی لباف‌خانیکی، پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی، در گفت‌وگویی در خصوص تاریخچه و معماری حرم رضوی اظهار کرد: از سال ۱۰۱۰ هجری قمری که تجدید طلاکاری گنبد حرم مطهر به دستور شاه عباس صفوی آغاز شد، اقدامات اساسی او جهت گسترش و رونق بی‌چون و چرای حرم رضوی گسترش یافت.

وی اضافه کرد: جهت احقاق ایده‌های پادشاه مقتدر صفوی معماران، هنرمندان و خوش‌نویسان نام‌آور در مشهد گرد آمدند و شاهکار آفریدند. برای مثال بر کتیبه مینایی ساقه گنبد نوشته شده هنگامی که شاه عباس در سال ۱۰۱۰ هجری قمری با پای پیاده از اصفهان به مشهد آمد، طلاکاری گنبد را آغاز کرد و کار طلاکاری در سال ۱۰۱۶ هجری قمری به اتمام رسید. خطاط کتیبه علیرضا عباسی و نام زرگرهای آن کمال‌الدین محمد نازل یزدی و محمدباقر ابن حاج زمان جیرانی بوده‌اند.

این پژوهشگر خراسانی ادامه داد: اندکی پس از طلاکاری گنبد به دستور شاه عباس صندوقی بالای مرقد امام رضا(ع) نیز با ورقه‌های طلایی کوچک و بزرگ مکتوب به خط ثلث و نستعلیق علیرضا عباسی نصب شد.

لباف‌خانیکی خاطرنشان کرد: پس از آن سال‌ها نیز چندین بنا و فضای معماری در مجاورت بقعه امام هشتم(ع) ساخته شد. یکی از آن فضاها رواق توحیدخانه بود که گویا به درخواست ملا محسن فیض کاشانی در شمال بقعه ساخته شده است.

وی گفت: رواق دیگر که به گنبد الله‌ وردیخان مشهور است، در مشرق توحیدخانه و به دستور الله‌ وردیخان، سردار مشهور شاه عباس، ساخته شد و او بعد از فوت در همان محل به خاک سپرده شد. ویژگی این بنا تزیینات زیبای خیره‌کننده آن است که با کاشی‌های معرق شکل گرفته است.

این پژوهشگر خراسانی اضافه کرد: بر ورودی باشکوه سمت شرقی آن بنا کتیبه‌ای بر زمینه کاشی گل و بوته‌دار نشسته که بر آن معمار بنا به نام امیر ابن حاج محمود نظرانی و تاریخ بنا به سال ۱۰۲۳ هجری قمری مشاهده می‌شود اما مهم‌ترین اتفاقی که در عصر شاه عباس اول صفوی در حرم مطهر رخ داد، گسترش و بازسازی صحن کهنه(صحن انقلاب اسلامی) بود.

لباف‌خانیکی عنوان کرد: با دستور و نظارت شاه عباس دیوار ضلع شمالی صحن با راهرو و اطاق‌هایی بر بالای آن و ورودی‌ها و ایوان‌های بزرگ سمت شرق و غرب و خیابانی در امتداد شرق به غرب که از ۲ طرف به صحن عتیق منتهی می‌شد، احداث شد. در سمت جنوبی صحن و مقابل ایوان امیر علیشیر نوایی نیز ایوان دیگری به نام ایوان عباسی ساخته شد که به لحاظ ساختار و تزیینات شباهت‌های زیادی با برخی فضاهای مسجد شاه(مسجد امام کنونی) و مسجد شیخ لطف‌الله در اصفهان دارد و هنرمندان و خوش‌نویسانی مانند محمد رضا امامی که در آن مسجدها هنرنمایی کرده‌اند، ایوان عباسی و دیگر ایوان‌های صحن کهنه را با انواع نقش و خط آراسته‌اند.

وی ادامه داد: اسکندر بیک منشی(مورخ) در رابطه با گسترش صحن عتیق نوشته از آنجا که صحن کهنه و ایوان امیر علیشیر نوایی تنگ و حقیر به نظر رسید، شاه عباس در سال۱۰۲۱ هجری قمری بناهایی را که در ضلع شرقی رو به ویرانی گذاشته بود، از میان برداشت و صحن را به گونه‌ای توسعه داد که ایوان دقیقا بر وسط آن قرار گیرد. او همچنین سه ایوان، یکی در جنوب و در برابر ایوان امیر علیشیر و ۲ مورد در غرب و شرق صحن کهنه احداث کرد. افزون بر آن او ۲ خیابان بین دروازه‌های شرقی و غربی شهر ایجاد کرد که از ۲ طرف به صحن می‌رسید. از آنجا که مردم مشهد و زوار از کمبود آب در رنج بودند، شاه عباس دستور داد با احداث نهری آب را از چشمه گلسب(چشمه گیلاس کنونی) و دیگر قنات‌ها به شهر آوردند. نهر از وسط خیابان به گونه‌ای به صحن آورده شد که پس از  پر آب کردن حوض وسط آن به بخش غربی خیابان جاری می‌شد.

این باستان‌شناس خراسانی اظهار کرد: در یکی از سفرهای شاه عباس که سه ماه به درازا کشید، اقدامات جانبی دیگری نیز در حرم مطهر انجام شد. برای مثال ملا جلال منجم با استفاده از فرصت و به امر شاه دری دیگر از جانب پایین در گنبد حضرت گشود و یک جفت در مرصع به جواهر قیمتی بر آن نصب کرد و چون از شمع و پیه‌سوز دود بر گنبد نشسته بود، دستور داد ۲ روزن بزرگ بر همان گنبد احداث کرده و با پنجره‌های آهنی محکم کنند. پس از این اقدام درون گنبد بسیار روشن و با صفا شد.

لباف‌خانیکی افزود: جاذبه معنوی و ولایی حضرت‌ رضا(ع) برای پادشاهان صفوی به خصوص شاه عباس اول به اندازه‌ای بود که با وجود خطر حمله ازبک‌ها و تصرف‌های پی‌درپی مشهد از حرم غافل نبود و بیشترین توسعه و عمران این آستان در دوران حکومت او انجام شد.

منبع: ایسنا