پته _ نقشی بر گستره هستی

رنگ‌ها در کنار هم تنیده می‌شوند و روح هستی با هر حرکت دست هنرمند گویی بر گستره هستی نقش می‌زند و اثری را به نام پته خلق می‌کند.

پته‌دوزی یکی از مهم‌ترین رشته‌های صنایع‌دستی و هنرهای‌سنتی در گروه رودوزی‌های سنتی است که سابقه و منشا آن مشخص نیست، هرکسی پیدایش آن را به افسانه ‌گونه‌ای مربوط می‌سازد. یکی از قدیمی‌ترین پته‌دوزی‌های موجود، روپوش مقبره شاه نعمت‌الله‌ولی (۱۲۸۵هجری قمری) در ماهان است که هم‌اکنون در موزه همان مقبره نگهداری می‌شود و در نوع خود یکی از زیباترین پته‌ها است. این هنر مختص زنان و دختران با ذوق و هنرمند استان کرمان است.

مواد اولیه و ابزار این هنر ارزشمند، پارچه پشمی عریض، الیاف پشمی یا ریس، سوزن و قیچی است، پته دوزی خاص استان کرمان بوده و در شهرهای کرمان، سیرجان، جیرفت، کهنوج، عنبرآباد، رفسنجان، زرند، راور، بردسیر و… و روستاهای توابع کرمان رایج است، شال‌بافی یکی از حرفه‌های مرتبط به این هنر است.

واژه پتّه، برگرفته از ریشه پَت (pat)، به معنای پشم و کُرک است، پته‌دوزی نیاز به ابزار خاصی ندارد و تنها با استفاده از یک سوزن و انگشتانه انجام می‌شود. پته، سوزن مخصوصی دارد که کمتر از انواع دیگر سوزن به انگشتان آسیب می‌رساند.

پته‌دوزی شامل طراحی، گرته‌زنی و مراحل دوخت است که خود دوخت نیز شامل ساق‌دوزی یا خط‌دوزی و متن‌دوزی یا آبدوزی می‌شود. مرحله آخر، مهمترین مرحله پته دوزی، اصطلاحاً سایه زدن با نخ، اطراف گل و نقش است (آن را پتک‌دوزی هم نامیده‌اند) و پس از اتمام دوخت پته، آن را شسته و صاف می‌کنند.

دوخت پته

پته دو قسمت دارد: عریض و ریس. بانوان هنرمند برای تهیه پته، عریض را با توجه به محصولی که قصد دوخت آن را دارند می‌برند. عریض بیشتر به رنگ قرمز، سبز، نارنجی، سرمه‌ای و سفید است که روی آن نقش‌ها ذره‌ذره دوخته می‌شود. هنرمند طرح مورد نظر خود را که بیشتر ذهنی است به روش گرته‌زنی روی عریض می‌کشد.

پته‌دوز ابتدا خطوط اصلی را با ریس سیاه و کوک‌های بلند بخیه سوزن می‌زند که به آن ساق‌دوزی می‌گویند. بعد داخل نقش‌ها با پتک مربع و مورب رنگین می‌شود که به آب‌دوزی مشهور است. آخرین مرحله برگ‌دوزی و سایه‌زدن با نخ نازک و بخیه‌های مورب و شویدی کوتاه بلند است که اطراف حاشیه انجام می‌شود.

در نهایت پته با احتیاط شسته و سپس اتو می‌شود. به دلیل دوخت‌هایی که روی عریض انجام شده پارچه جمع می‌شود که آن را به کمک دستگاه مخصوصی به نام «نورد» اتو می‌کنند. هر چه دوخت‌ها بیشتر باشد قیمت پته گران‌تر است. بعضی وقت‌ها آن‌قدر پارچه پردوخت است که عریض دیده نمی‌شود.

طرح‌های پته‌دوزی

طرح‌هایی که معمولاً در پته استفاده می‌شود، درختی، سروی، بازوبندی، چهاربته، گوزنی، ترمه‌ای، سرابندی، فرقه‌ای، ترنج، کاج، بته بادامی، بته جقه‌ای دوقلو، نقش ترنجدار، گلدانی، پرنده و برای حاشیه خط مستقیم، گل، اشکال هندسی، ختایی، طوماری و سروچه هستند.

پته بیشتر برای بقچه، رومیزی، سجاده، جانماز، جلد قرآن، پشتی، پرده، کوسن، روبالشی، روتختی، جلد دستمال کاغذی، زیرلیوانی، کفش و تزیین لباس (مانند پته‌دوزی روی مانتو) استفاده می‌شود. نگهداری پته هم شرایط خاصی دارد، نگهداری پته در چمدان و انباری کار درستی نیست، مگر در یک پارچه نخی گذاشته و کنار آن صابون معطر قرار داده شود، برای این‌که حشرات موذی پته را از بین نبرد باید آن را در جای خنک که هوا جریان دارد، قرار داد،  شستشوی پته باعث از بین رفتن آن می‌شود؛ پس تا جایی که می‌شود باید آن‌ها را از گرد و غبار و آلودگی دور نگه داشت، در صورت شستن، پته خیس شده را نباید روی بند لباس پهن کرد؛ چون باعث کش آوردن آن می‌شود.

پته‌های خوب و مرغوب پس از گذشت سالیان متمادی باارزش‌تر خواهند شد.

فعالیت ۲۰هزار هنرمند پته‌دوز در استان کرمان

هم اکنون بیش از ۲۰ هزار نفر در رشته پته‌دوزی در استان کرمان فعالیت دارند که بیشتر این هنرمندان در شهرستان‌های کرمان، زرند، رفسجان، بم، جیرفت سکونت دارند.

این رشته هنری در سال ۱۳۹۰ در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسید و در سال ۱۳۹۵ استاندارد این رشته تدوین و در فهرست استانداردهای ملی کشور قرار گرفت که هم‌اکنون از طریق سایت سازمان استاندارد در دسترس است.

صادرات رشته پته‌دوزی به صورت چمدانی است. به شکلی که گردشگران و مسافران ضمن بازدید از جاذبه‌های گردشگری و نمایشگاه‌های صنایع‌دستی از پته‌های موجود به عنوان سوغات کرمان خریداری کرده و به همراه خود می‌برند.

منبع:میراث آریا

مرتبط:

آبشار کشیت کرمان

کرمان ، دیار کریمان

“قلعه منیژه” سالم‌ترین بنای بازمانده از ساسانیان در کرمانشاه