بافت تاریخی، سند هویت شهر

به گزارش خبرنگار ایمنا، شهر موجود زنده‌ای است که به مرور زمان از هسته مرکزی خود جدا و در سایر مناطق گسترده می‌شود. هر بخش از شهر ویژگی‌های خاصی را دارد که مدیریت شهری باید ضمن شناسایی بر مبنای آن برنامه‌ریزی و طرح‌های مختلف را اجرا کند.
یکی از ارزشمندترین بافت‌های شهری، بافت تاریخی است که به دلیل برخورداری از مولفه‌هایی چون قدمت تاریخی، ساختار محلات و اصلوب ساخت و ساز، سند هویت مردمان آن محسوب می‌شود، بنابراین تصمیم‌گیری درباره آن نیازمند اتخاذ تدابیر ویژه از سوی مدیران شهری است.
برای آشنایی بیشتر با بافت تاریخی شهری، مولفه‌های ارزشمندی و فرصت‌ها و تهدیدات آن با “عبدالرضا ایزدی”، کارشناس ارشد برنامه‌ریزی شهری گفت‌وگویی را انجام دادیم که در ادامه می‌خوانید:
بافت تاریخی از منظر شهرشناسی چه اهمیتی دارد؟
بافت تاریخی که برخی به غلط به آن بافت فرسوده یا ناکارآمد می‌گویند در واقع سند هویت هر شهر است. در طول تاریخ شهرها تحولات زیادی را طی می‌کند که بر معماری، ساختار شهری، پیکربندی بافت شهری، جهت توسعه و تغییر مراکز حساس و مهم اثر می‌گذارد؛ اگر این تغییرات بر مبنای یک الگوی مشخص باشد نشان می‌دهد شهر و شهروندانش در مسیر تکامل قرار دارد، اما گاه پس از مدتی مشخص می‌شود معماری شهری فاقد استحکام و نمای شهری کسل‌کننده و ناخوشایند شده یا پیوستگی اجتماعی کاهش یافته یا شیوه شهرسازی بر اساس الگویی تکراری شکل می‌گیرد که نتیجه آن رکود اقتصادی، فرهنگی و معماری است؛ در اینگونه موارد شهرشناسان با بهره‌گیری از مولفه‌های اساسی موجود در بافت تاریخی، می‌توانند در برنامه‌ریزی میان‌مدت و بلندمدت شهر و شهروندانش را به همان اصول صحیح و کارآمد اولیه بازگردانند. بنابراین بافت تاریخی حکم نوش‌دارویی را دارد که شهر را از زوال یا مرگ نجات می‌دهد.
بافت تاریخی چه تفاوتی با بافت‌های فرسوده و ناکارآمد دارد؟
بافت تاریخی مولفه‌هایی دارد که سبب ارزشمندی آن می‌شود. انتساب به دوره مشخص تاریخی، رعایت الگوهای معماری سنتی و اصیل، کارآمدی در زمان احداث و گاه استمرار کارآمدی حتی تا زمان حاضر، امکان نگارش سند تاریخی بنا بر اساس مقتضیات زمان و شواهد موجود و استفاده از مصالح ساختمانی متناسب با دوره تاریخی معین باعث تمایز و برتری بناهای بافت تاریخی می‌شود.
بافت تاریخی حتی پس از گذشت چند سده همچنان مقاوم است مانند میدان نقش‌جهان اصفهان، بازار تبریز، حرم رضوی در مشهد و گنبد سلطانیه زنجان و بافت شهری کهن پیرامون آن‌ها، اما بافت فرسوده از نظر قدمت کمتر از بافت تاریخی است و اگر با آن قدمتی مشابه داشته باشد کاملا تخریب شده به گونه‌ای که امکان مرمت آن نیست و هیچ ارزش تاریخی هم ندارد. بافت فرسوده مخصوصا اگر دچار ریزش یا فرونشست شده باشد برای منازل و اماکن اطراف خطرناک هم هست و باید فورا تخریب و تغییر کاربری داده شود.
بافت ناکارآمد مناطقی است که به صورت موقت ایجاد شده و اکنون دیگر رها شده یا کارایی آن از بین رفته است مثل میدانگاه‌های قدیمی، منازلی که در کوچ موقت سکنه شهری ایجاد شده و اکنون خالی از سکنه است. البته شاید در بعضی شهرها دقیقا نتوانیم بین بافت فرسوده و ناکارمد تفاوت قائل شویم ولی قطعا بین بافت بافت تاریخی با دیگر بافت‌های شهری تفاوت وجود دارد.
وظیفه مدیریت شهری در قبال بافت تاریخی چیست؟
هر بافت شهری دارای حریم است که باید با پهنه‌بندی مشخص از دیگر بافت‌ها یا کاربری‌های جدا شود، البته متآسفانه این مسئله در شهرسازی فعلی رعایت نمی‌شود. رعایت حریم بافت تاریخی از اهمیت بیشتری برخوردار است، چون این بافت شهری در حکم سند هویت شهر شهروندان است. نباید در حریم بافت تاریخی مراکز تجاری یا مراکزی که سبب تردد گسترده جمعیت است ایجاد شود، مسیرهای دسترسی به آن باید همواره باز و بدون مانع باشد. باید تمهیدات لازم برای اطفاء حریق احتمالی در آن اتخاذ شود، فضای بافت تاریخی نباید تحت تآثیر بلندمرتبه‌سازی‌ها قرار گیرد، خطوط مترو و اتوبوس شهری حتی‌المقدور نباید از آن عبور کند و در بهسازی و نوسازی آن باید از مصالحی از نوع آنچه در ساخت ابنیه به کار رفته استفاده شود و از انجام هر اقدامی مثل آسفالت معابر که شاکله بافت تاریخی را از بین می‌برد، خودداری شود.
منظور از توانمندسازی و بازآفرینی بافت تاریخی شهری چیست؟
بازآفرینی بافت تاریخی شهری چیزی شبیه مرمت آثار تاریخی است با این تفاوت که در مرمت تلاش می‌کنند یک بنا را طبق اصول معماری عصری که احداث شده بازسازی کنند، اما در بازآفرینی بافت تاریخی تلاش می‌شود تا یک منطقه یا محله شهری نوسازی و احیا شود.
بافت تاریخی در اکثر شهرها زنده و پویاست، یعنی هنوز افراد زیادی در آن زندگی می‌کنند، بنابراین باید با اجرای طرح‌هایی برای توانمندسازی و پیوند آن با سایر بخش‌های شهر اقدام شود.
چه طرح‌هایی برای توانمندسازی بافت تاریخی شهری مناسب است؟
در طول زمان و با گسترش شهر، بافت تاریخی دچار نوعی گسست و جدایی با دیگر مناطق می‌شود؛ خانه‌ها و مغازه‌های آن به عنوان انبار کالا یا ضایعات استفاده می‌شود، اقشار فقیر و کم‌درآمد و مهاجر و گاه اتباع بیگانه در آن ساکن می‌شوند.
مدیریت شهری باید کاری کند که بخشی از نیازهای شهر در بافت تاریخی برآورده شود. بهترین کار برای رونق این بافت شهری گسترش توریسم و گردشگری است. نما و منظر این بخش باید مرتبا ترمیم شود. رنگ‌بندی معابر این بخش بسیار مهم است و باید از همان رنگ‌های قدیمی به‌کار رفته استفاده شود.
مطلقا نباید از آسفالت و سیمان در احیای بافت تاریخی که مربوط به قبل از دوره پهلوی اول است استفاده شود و به جای آن باید آجرفرش و سنگ‌فرش منقوش یا ساده بکار برده شود.
نباید اجازه دهیم ساکنان بافت تاریخی در تعمیرات منتزل و مغازه‌ها و انبارها از درهای آهنی امروزی، آجرنماهای امروزی، سیمان و بلوک استفاده کنند؛ شهرداری و میراث فرهنگی باید با همکاری یکدیگر بر همه فرایند تعمیرات در این بخش نظارت کنند و حتی تسهیلاتی را برای خرید مصالح در اختیار مالکان قرار دهند.
تخفیف‌ها و تسهیلات شهرداری برای نوسازی بافت فرسوده اصلا نباید مشمول بافت تاریخی شود. پهنه‌بندی شهری باید با درنظر گرفتن مسیرهای منتهی به بافت تاریخی باشد تا طرح‌های توسعه شهری آسیبی به آن وارد نکند.
چه چیزهایی در شهرسازی امروزی، بافت تاریخی شهرها را تهدید می‌کند؟
متاسفانه قوانین مالکیت در کشور ما عمومی است و بر همین اساس نمی‌توان مالک خانه‌ها و ابنیه تاریخی را از بعضی دخل و تصرفات منع کرد؛ درحالی که در کشوری مانند نروژ یا انگلستان، وارثان ابنیه واقع شده در بافت تاریخی شهر باید قوانین ویژه‌ای را درخصوص فروش، تغییرکاربری، تعمیرات، سکونت و … رعایت کنند. متقاضیان خرید در این بخش شهر هم باید اهلیت لازم را داشته باشند و مثلا اگر در گذشته سابقه آسیب رساندن به بنای تاریخی را دارند از خرید منع می‌شوند یا باید وثایق سنگین بسپارند.
پدیده برج‌سازی که از میانه دهه ۷۰ آغاز و تا اواخر دهه ۸۰ در اوج خود قرار داشت نیز باعث شد بخش زیادی از بافت تاریخی شهری تخریب و به ساختمان‌های بلندمرتبه تبدیل شود.
چون اکثرا بافت تاریخی در هسته مرکزی شهر قرار دارد و عمدتا تمرکز اماکن تجاری در آن زیاد است، برخی سرمایه‌گذاران اقدام به احداث سیتی‌سترها یا فروشگاه‌های زنجیره‌ای در این قسمت می‌کنند در حالی که مدیریت شهری باید اصناف کوچک و سنتی را در این قسمت دایر کند.
به‌روز نبودن طرح جامع در بسیاری از شهرها و بی‌توجهی به پهنه‌بندی مناطق که منجر به شکستن حریم بافت تاریخی شده است، اجرای زرح‌های اصلاحی را با مشکل مواجه کرده، اما با وجود این مشکل، اگر با استفاده از روش پلاک‌کوبی و تجدید نقشه‌های توپوگرافی آنچه از بافت تاریخی باقی مانده است را مشخص کنند، امکان جلوگیری از تخریب بیشتر و احیای بافت تاریخی وجود دارد.

منبع:ایمنا