آشنایی با خانه بروجردی‌ها و معماری بی نظیرش
خانه بروجردی‌ها در خیابان علوی و محله تاریخی سلطان امیراحمد واقع شده و توسط بازرگانی به نام سیدحسن نطنزی در دوره قاجاریه ساخته شده است. در کتیبه بدنه حیاط‌های نورگیر سرپوشیده، تاریخ ۱۱۹۴ هجری قمری که سال ساخت بنا می‌باشد، مشخص شده است. به دلیل اینکه مالک خانه از بروجرد مال التجاره وارد می‌کرد و با تجار این شهر نیز در ارتباط بوده است، لذا به آقای حسن بروجردی مشهور شده و این خانه نیز به نام بروجردی‌ها موسوم شده است.
خانه بروجردی‌ها در زمینی به مساحت تقریبی ۱۷۰۰ مترمربع ساخته شده و مساحت این بنا حدود ۳۰۰۰ مترمربع و شامل دو حیاط اندرونی و بیرونی است. خانه بروجردی‌ها متناسب با خصوصیات اقلیمی و شرایط آب و هوایی منطقه کویری کاشان طراحی و ساخته شده است، به گونه‌ای که در گرمای شدید تابستان هوای خنک و بسیار مطبوعی از طریق بادگیرهای واقع در بالای پشت بام به‌صورت طبیعی و دائمی به زیرزمین‌ها سرازیر شده و در آن‌ها جریان می‌یابد.
خانه بروجردی‌ها به‌طور کلی شامل دو بخش بیرونی و اندرونی است که سردر اصلی و هشتی ورودی بین این دو بخش مشترک است. این بنا از نظر خصوصیات محلّی و عناصر معماری و تزیینات داخلی از اهمیّت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. نقاشی‌های این بنا در شیوه‌های متنوع و با رنگ و روغن و آبرنگ و زیر نظر هنرمند نامدار، مرحوم میرزامحمد خان غفاری ملقب به کمال‌الملک طراحی و اجرا شده است. در بام تالار نیز نورگیرهای هلالی شکل و بادگیرهای قرینه‌ی بسیار جالب خودنمایی می‌کنند که از نظر طرح و اجرا در زمره آثار بدیع معماری سنتی ایران است.
قدمت خانه بروجردی‌ها به‌طوری که در کتیبه چهار طرف تالار آن آمده، به سال ۱۲۹۲ ه.ق باز می‌گردد. این خانه را حاج سیدجعفر نطنزی که از بروجرد مال‌التجاره وارد می‌کرد، ساخته است. بنابر اظهارات موثق، ساخت این مجموعه در حدود ۱۸ سال یعنی از سال ۱۲۹۲ تا سال ۱۳۱۰ ه.ق به درازا کشیده و در آن بیش از ۱۵۰ بنا و هنرمند گچ‌کار و آینه‌کار و دیگر هنرمندان به کار گرفته شده‌اند. بنای مذکور در اصل به‌صورت اندرونی و بیرونی بوده و این بخش از بنا که شرح آن خواهد آمد، قسمت بیرونی خانه است. این قسمت از سال ۱۳۵۳ ه.ش به تملک سازمان میراث فرهنگی درآمده و در فهرست آثار تاریخی کشور ثبت شده است. بخش اندرونی که در شمال شرقی و شرق بنا واقع است، هنوز تحت مالکیت خصوصی است. بنا حیاطی کشیده دارد که در دو سر آن دو مجموعه فضائی مهم قرار گرفته‌اند و نمای این دو بخش نسبت به دو جبهه دیگر ارتفاع بیشتری دارد
برای ورود به بخش بیرونی از راهروی طولانی و شیب‌داری که مانع از دید مستقیم به داخل خانه است، گذشته و به میانسرا وارد می‌شویم. این راهرو به مهتابی (مهتابی فضای بدون سقفی است که بالاتر از سطح حیاط قرار می‌گیرد. دیوارهای این فضا نماسازی می‌شود و به این ترتیب به ایوانی شباهت پیدا می‌کند که سقف آن را برداشته‌اند. این فضا معمولا از سه طرف بسته و از جهت چهارم به فضای باز مشرف است) مستقر در جبهه ضلع شمالی حیاط متصل می‌شود. در قسمت شمالی و در پس مهتابی وسیع آن اتاق ۵دری واقع است که محل پذیرایی میهمانان بوده و در طرفین آن اتاق‌های سه دری قرار دارند. بدنه بیرونی این اتاق‌ها و نیز داخل اتاق ۵دری با گچبری‌های بسیار ظریف و هنرمندانه‌ای با طرح گل و مرغ زینت یافته است. در زیر این بخش نیز یکی از زیرمین‌های خانه قرار دارد. این بخش از خانه به علت نورگیری مناسب، بیشتر در زمستان مورد استفاده قرار می‌گرفته و به بخش زمستان‌نشین خانه معروف است.
تابستان‌نشین ، که مهم‌ترین و اصلی‌ترین بخش خانه بروجردی‌ها است، مقابل ورودی اصلی و پشت به قبله (در واقع پشت به آفتاب) واقع شده است و قوس بزرگِ نمای آن که در تمام خانه‌های اعیانی قدیمی کاشان دیده می‌شود، احتمالا تقلیدی است از طرح مثلّث در نمای معماری اروپایی که تحت تأثیر معماری ایرانی به‌صورت منحنی درآمده است. داخل محدوده قوس، گچبری‌های برجسته، متأثر از تزیینات روسی مانند سماور و قوری، به چشم می‌خورد.
تابستان‌نشین شامل دو اتاق، تالار اصلی، دو سرپوشیده فرعی، یک سرپوشیده اصلی، دو گوشواره، یک شاه‌نشین و تالار طَنَبی است. در مرکز آن، گنبدی با نورگیرهای زیبا و تزئينات مقرنس‌کاری قرار دارد. ایوان اصلی در محور تقارن تابستان‌نشین، پس از حیاط، عامل دوم در تقسیم فضا و برای استفاده ساکنان در فصل گرما است. در دو جانب ایوان و تالار طنبی، راهروهای ورودی و اتاق‌های نشیمن قرار گرفته‌اند که چشمگیرترین آثار تزئینی در همین قسمت به کار رفته است.
مصالح اصلی به‌کار رفته در بنا خشت خام است و تمامی عناصر سازه‌های اصلی بنا (جرزها، دیوارها و پوشش‌ها) از خشت خام با ملات گل یا گچ یا ترکیب آن‌ها ساخته شده‌اند. آجر ختایی با اشکال و طرح‌های گوناگون در نماها و ازاره‌ها (قسمت پایینی دیواره‌ها) و کف فرش‌ها به کار گرفته شده و نمای بدنه‌ها نیز از آستر کاه گل همراه با گچبری‌های متنوع استفاده شده است. دیوارهای خارجی و کف پشت بام هم با کاه گل اندود شده است. در بعضی از قسمت‌ها که نیاز به ایجاد پوششی تخت بوده یا در معرض نیروی کششی قرار داشته، از چوب نیز استفاده اندکی شده است. این چوب‌ها در برخی از قسمت‌ها مانند ستون‌های تزئینی ایوان و زیر پوشش حیاط‌های نورگیر سرپوشیده تابستان‌نشین، در معرض دید بوده و در برخی نقاط مثل سقف‌های تخت راهروهای طرفین ایوان اصلی، پوشیده هستند.
این خانه به خاطر دارا بودن ویژگی‌ها و ارزش‌های والای معماری ایرانی، به کارگیری تمامی فنون معماری سنتی در حد کمال، دارا بودن تزئینات متنوع و بسیار ظریف و هنرمندانه، نبوغ و خلاقیت شگرف معماری به کارگرفته شده در آن علی‌الخصوص در ترکیب منحصربه‌فرد و استثنایی سرپوشیده حیاط بیرونی، تقریبا معروف‌ترین و مهم‌ترین خانه تاریخی ایران و به نوعی سمبل بناهای مسکونی ایران به‌شمار می‌رود. زیرزمین (سرداب) اصلی و مفصل خانه در این بخش قرار داشته و از داخل حیاط و زیر ایوان قابل دسترسی است. دو بادگیر بلند از بالای بام تا زیرزمین اجرا شده‌اند و عمل تهویه هوا، خنک کردن زیرزمین و دور کردن رطوبت از پایه‌های بنا را انجام می‌دهند. این بادگیرها به کانال‌هایی موسوم به ناکش متصل هستند. ناکش‌ها دورتادور زیرزمین و داخل بستر زمین حفر شده‌اند و با مشبک‌هایی به فضای زیرزمین ارتباط پیدا می‌کنند.
جالب است كه بدانیم كه مرحوم حاج آقا حسن بروجردی برای فرزندش سیدمهدی از دختر مرحوم حاج سیدجعفر طباطبائی خواستگاری می‌کند و خانواده طباطبائی شرایط موافقت با ازدواج را ساخت خانه‌ای آبرومند و درخور شأن عروس خانم قرار می‌دهند و به همین خاطر حاج آقا حسن بروجردی از همان معماری كه خانه طباطبائی را ساخته است، دعوت می‌كند كه این خانه را نیز بسازد. خانه تاریخی بروجردی‌ها در تاریخ ۱۳۵۴/۰۳/۱۳ به شماره ۱۰۸۳ در فهرست آثارملی كشور به ثبت رسیده است.
مرتبط:
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.